Rosja i Chiny próbują przekonywać, że to ich szczepionka będzie wiodącą na świecie. Rosjanie podważają wręcz bezpieczeństwo brytyjskiego preparatu, nazywając go "małpią szczepionką". Najpierw prokremlowskie media siały wątpliwości co do działań i solidarności państw Unii Europejskiej wobec COVID-19 - teraz główna narracja dotyczy szczepionek.
Dezinformacja wokół pandemii COVID-19 w ostatnich miesiącach wciąż jest problemem, bo choć nieco zmalała, to nabrała innego charakteru – to wniosek z najnowszego, grudniowego raportu unijnego zespołu EUvsDisinfo, który w ramach Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych (EEAS) zajmuje się identyfikowaniem nieprawdziwych narracji dotyczących koronawirusa.
O poprzednim raporcie, który skupiał się na zjawisku infodemii, pisaliśmy w kwietniu w Konkret24. Publikacje EUvsDisinfo koncentrują się na dezinformacji prowadzonej poza granicami Unii Europejskiej, ale także tej wnikającej do krajów członkowskich. W najnowszym raporcie, obejmującym okres od maja do listopada 2020 roku, pod lupę wzięto m.in. Rosję, Chiny, Turcję, Bałkany Zachodnie czy Syrię.
Jednym z głównych ustaleń jest to, że "jeśli we wcześniejszych okresach sprawozdawczych prokremlowskie media podsycały wątpliwości co do działań i solidarności UE w odpowiedzi na COVID-19, to teraz główna narracja przesunęła się w stronę szczepionek". Ten trend w dezinformacji można obserwować nie tylko w Rosji, ale także w państwach członkowskich Unii, w tym w Polsce.
Różnica jest taka, że poza Unią, głównie w Rosji, w dezinformacji pojawia się "dyplomacja szczepionkowa" czy teorie o "szczepionce zmieniającej ludzi w małpy".
Cały świat w kolejce po rosyjską i chińską szczepionkę
Eksperci EUvsDisinfo znaleźli punkt wspólny w najnowszych przekazach rosyjskich i chińskich – nazwali to "dyplomacją szczepionkową". Chodzi oczywiście o wychwalanie własnej szczepionki, a przy okazji wytworzenie wrażenia, że cały świat chce się szczepić właśnie preparatem stworzonym w Rosji lub Chinach.
W rosyjskich mediach państwowych pojawiła się narracja, że to Sputnik V – szczepionka stworzona przez moskiewski Instytut Wirusologii – będzie główną szczepionką świata. Ma być dużo atrakcyjniejsza niż amerykańskie szczepionki Pfizera, Moderny czy Johnson & Johnson z powodu niższej ceny. "Jedna dawka leku Moderna to około 37 dolarów, podczas gdy Pfizera kosztuje już tylko 20, a Johnson & Johnson 10. Różnica jest zauważalna. Nikt więc jeszcze nie stoi w kolejce po amerykańską nowość" – informowała w połowie listopada telewizja Rassija24, od razu dodając, że "po pierwszej na świecie oficjalnej rejestracji rosyjskiej szczepionki Sputnik V kilkadziesiąt krajów złożyło już wnioski o jej zakup".
W materiale pominięto informację, że Rosja ogłosiła sukces w stworzeniu szczepionki jeszcze przed startem trzeciej fazy badań klinicznych, podczas gdy amerykańska firma Pfizer ponad 90-procentową skuteczność potwierdziła dopiero po zakończeniu tej fazy. Gdy tworzono materiał Rassija24, Pfizer dopiero przygotowywał się do operacji dystrybucji szczepionki, dlatego "nikt jeszcze nie stał w kolejce po amerykańską nowość".
Obecnie według danych Uniwersytetu Oksfordzkiego szczepionką Pfizera wyszczepiono już ponad 1,5 mln osób w USA, Wielkiej Brytanii i Kanadzie - podczas gdy szczepionkę Sputnik V otrzymało ok. 200 tys. Rosjan. Od 27 grudnia szczepienia preparatem Pfizera rozpoczną się także w Unii Europejskiej.
Rosyjskie media rozpowszechniają teorię, że krytykowanie ich preparatu w państwach zachodnich wynika wyłącznie z powodów politycznych i ekonomicznych, a nie naukowych.
Podobny schemat działania przyjęli Chińczycy. Jak pisze EUvsDisinfo, "dyplomacja szczepionkowa" w ich państwowych mediach jest bardzo zaawansowana. Chińska Republika Ludowa przedstawia się jako kraj, który dostarczy swoją szczepionkę do Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej - do krajów, których nie będzie stać na zachodnie preparaty. Zdaniem ekspertów z Pew Research Center (nazwanej w chińskich mediach "przykładem zachodniego prania mózgów") przejście z "dyplomacji maseczkowej" do "dyplomacji szczepionkowej" w Chinach jest próbą odbudowy stosunków dyplomatycznych nadszarpniętych wywołaniem pandemii COVID-19.
Teoria o "małpiej szczepionce"
W Rosji, promując własną szczepionkę, krytykuje się zagraniczne preparaty. EUvsDisinfo opisuje ciekawą teorię dezinformacyjną nazywającą szczepionkę AstraZeneca i Uniwersytetu Oksfordzkiego "małpią" i powiązaną z tym tezę, że będzie ona zmieniała ludzi w małpy.
Teoria ta początek bierze z faktu, że w procesie produkcji szczepionki tzw. wektorowej wykorzystuje się inne wirusy, żeby pobudzić reakcję immunologiczną organizmu. W przypadku preparatu AstraZeneca w tym celu używa się adenowirusów pozyskanych właśnie od małp, konkretnie od szympansów. Nie wywołuje on choroby u ludzi, a dodatkowo został tak zmodyfikowany, by nie replikował się w ludzkich komórkach.
Rosyjskie media pominęły jednak te naukowe wyjaśnienia, pokazując 13 września w głównym wydaniu całotygodniowych wiadomości w kanale Rassija 1 grafiki z ironicznymi komunikatami: "chcę, żebyś zaszczepił się małpią szczepionką"; "bez obaw, małpia szczepionka jest w porządku". Pierwsza nawiązuje ilustracyjnie do amerykańskich plakatów propagandowych z czasów I wojny światowej, a na drugiej obok napisu umieszczono King Konga ze strzykawką w ręku. W materiale podkreślono, że w rosyjskiej szczepionce "w przeciwieństwie do szczepionek z wirusami z małp" używa się osłabionych ludzkich wirusów.
Brytyjski minister spraw zagranicznych Dominic Raab, pytany o tę narrację w radiu BBC, przyznał, że rząd traktuje tę sprawę bardzo poważnie, choć to "obskurna i godna pożałowania część dezinformacji". Pascal Soriot, dyrektor generalny AstraZeneca, ostrzegł, że taka kampania dezinformacyjna będzie wodą na młyn dla ruchów antyszczepionkowych.
Ale rosyjska ambasada w Wielkiej Brytanii w oświadczeniu zamieszczonym na oficjalnej stronie zaprzeczyła, że w te działania zaangażowany jest Kreml. "Sugestia, że państwo rosyjskie może prowadzić jakąkolwiek propagandę przeciwko szczepionce AstraZeneca, jest sama w sobie przykładem dezinformacji" - napisała.
Obostrzenia to "zbiorowa paranoja"
Raport EUvsDisinfo podkreśla, że w analizowanym okresie prokremlowskie media w Europie wciąż rozpowszechniały przekazy podważające sens wprowadzania obostrzeń. Ta tendencja przybrała na sile podczas wprowadzania rygorystycznych lockdownów w wielu krajach europejskich.
Niestety w materiałach na ten temat często posługiwano się wypowiedziami lub stanowiskami wybranych naukowców, co dodawało tym treściom wiarygodności. Na przykład znany z antyszczepionkowych wypowiedzi włoski lekarz Giulio Tarro w wywiadzie dla Sputnik Italia powiedział, że zamknięcie barów od godziny 18 "w ogólnie nie ma sensu", ponieważ "wirus nie infekuje od tej konkretnej godziny". Podważał skuteczność noszenia maseczek, mówiąc, że są bezużyteczne, jeśli nie zachowuje się odstępu.
We włoskojęzycznej wersji rosyjskiego, prokremlowskiego portalu Geopolitika.ru obostrzenia wprowadzone na Półwyspie Apenińskim we wrześniu nazwano "rezultatem dziwacznej psychozy i zbiorowej paranoi".
W podważaniu skuteczności obostrzeń udział brał też portal RT (wcześniej Russia Today) będący częścią założonej przez rosyjski rząd telewizji RT. W jego niemieckojęzycznej wersji – RT Deutschland – w sierpniu opublikowano rozmowę z dr. Clausem Köhnleinem. Po raz kolejny posłużono się tym lekarzem, mimo że w przeszłości jego tezy były już obalane przez fact-checkerów. W wywiadzie mówił on, że jedynym celem noszenia maseczek jest utrzymanie obywateli w "epidemicznej atmosferze" mimo braku aktywności koronawirusa przez dłuższy czas. Stwierdził, że testowanie w ogóle nie ma sensu. Nagranie to odtworzono w kanale ponad 1,2 mln razy.
Ogromna skala dezinformacji i światełko w tunelu
Raport poza częścią opisową zawiera także sporo danych statystycznych pokazujących skalę dezinformacji, jaka zalała sieć po wybuchu epidemii COVID-19. Cytowane w raporcie badanie Oxford Internet Institute pokazało, że 8 tys. przeanalizowanych filmów zawierających dezinformację lub teorie spiskowe o koronawirusie zostało udostępnionych w mediach społecznościowych prawie 20 mln razy. "To więcej niż udostępnienia pięciu największych anglojęzycznych źródeł informacji na YouTube razem wziętych" – alarmują autorzy badania.
Organizacja non-profit Avaaz w swoim sierpniowym badaniu oszacowała natomiast, że "globalna dezinformacja medyczna rozpowszechniana w co najmniej pięciu krajach wygenerowała ok. 3,8 mld wyświetleń na samym Facebooku w ciągu roku".
Autorzy raportu EUvsDisinfo przedstawiają jednak także wyniki badania opublikowanego we wrześniu, w którym udowodniono, że rozprzestrzenianie zaprzeczeń i wyjaśnień nieprawdziwych informacji przez portale fact-checkingowe redukuje skalę dezinformacji wokół konkretnych zagadnień związanych z COVID-19.
W raporcie pokazano wykres dotyczący Twittera - widać na nim, że wraz ze wzrostem liczby linków prowadzących do nieprawdziwych informacji o epidemii rosła także liczba linków z wyjaśnieniami fact-checkerów, które udostępniali użytkownicy. W maju, gdy kończono badanie, pierwszych linków udostępniano na Twitterze mniej więcej tyle samo co drugich.
Poza brytyjskim The Open University i holenderskim Uniwersytetem Technicznym w Delft w badaniu udział wzięło Centrum Badań Kosmicznych Polskiej Akademii Nauk. Badacze podkreślili, że mimo iż skutki oraz żywotność treści fact-checkingowych zwykle nie są długotrwałe, "ta działalność ma zasadnicze znaczenie dla łagodzenia potencjalnych szkodliwych konsekwencji i wzmacniania odporności społecznej na dezinformację".
Autor: Michał Istel / Źródło: Konkret24, EUvsDisinfo; Zdjęcie: Unsplash
Źródło zdjęcia głównego: Unsplash