Jedna wojna już trwa. Ta o nasze umysły. "Rosja próbuje nowych rzeczy"

30 sierpnia serwis Ukrainska Pravda informował, że "od 12 września Rosja przygotowuje 'ogromną falę' dezinformacji" - data jest nieprzypadkowa, bo tego dnia zaczynają się rosyjsko-białoruskie manewry Zapad-2025. Serwis cytował szefa służby wywiadu wojskowego Ukrainy (HUR) Ukrainy Kyryła Budanowa, który ostrzegał przed atakiem informacyjnym na szeroką skalę w związku z manewrami. "Dezinformacja będzie rozpowszechniana ze wszystkich stron. Około 90 procent będzie pochodzić z Rosji, a niestety 10 procent z innych źródeł. Histeria będzie podsycana" - mówił.

Jak się okazało, ta przestroga dotyczyła nie tylko Ukrainy. Dwa dni przed rozpoczęciem manewrów Zapad-2025 - w nocy z 9 na 10 września - w trakcie nocnego ataku Rosji na Ukrainę polska przestrzeń powietrzna została wielokrotnie naruszona przez drony. Te, które stanowiły bezpośrednie zagrożenie, zostały zestrzelone. Zgodnie z danymi MSWiA przekazanymi w czwartek, 11 września, znaleziono dotychczas pozostałości 16 dronów. Dziewięć z nich spadło na terenie województwa lubelskiego.

Już pierwsze informacje i krążące w sieci zdjęcia zniszczonych dronów uruchomiły falę dezinformacyjnych przekazów i teorii - w różnych językach - których jednym z celów było sianie paniki wśród Polaków. Opisywaliśmy je szerzej w Konkret24, zwracając jednocześnie uwagę na fałszywe narracje o powodach tego ataku. Wśród nich dominowała ta, jakoby drony zostały celowo wystrzelone przez Ukrainę, która w ten sposób chciała wciągnąć Polskę do wojny. "Czy naprawdę były to rosyjskie maszyny, czy może mamy do czynienia z ukraińską prowokacją mającą na celu wciągnięcie NATO w bezpośredni konflikt z Rosją?" - pisali internauci, a niektórzy, w tym politycy opozycji, pisali nawet o "prowokacji made by Tusk". Natomiast w rosyjskich i białoruskich mediach pojawiły się oskarżenia, że była to prowokacja, która ma "wyrwać Donalda Trumpa ze szponów uroku Władimira Putina".

CZYTAJ W KONKRET24: "Coś spadło na Zamość?", dron "w Ciechanowie". Fake newsy i dezinformacja po ataku dronów

Przed południem 10 września - czyli w pierwszych godzinach po nocnym ataku dronów - kolektyw analityczny Res Futura (zajmuje się m.in. analityką w obszarze bezpieczeństwa informacyjnego) opublikował analizę niemal 180 tys. komentarzy na ten temat w mediach społecznościowych, których zasięg osiągnął 118 mln użytkowników. "Atak rosyjskich dronów na terytorium Polski został natychmiast wykorzystany jako katalizator zorganizowanej kampanii informacyjno-psychologicznej (PSYOPS). Celem operacji było kształtowanie nastrojów społecznych poprzez eskalację emocji, polaryzację opinii publicznej oraz systematyczne podważanie zaufania do instytucji państwowych i struktur sojuszniczych NATO" - podsumowano.

Pięć głównych polskich narracji w analizowanych postach: "To prowokacja Ukrainy" – 32 proc. nasycenia komentarzy "Rosja testuje NATO" – 28 proc. "Rząd jest nieudolny" – 18 proc. "Media manipulują" – 12 proc. "NATO nas nie obroni" – 10 proc.

Natomiast w rosyjskiej infosferze zauważono skoordynowaną operację informacyjną: atak PR-owy na Polskę i NATO oraz podważanie pozycji Ukrainy. "Główna technika: przesunięcie winy z agresora na ofiarę" - informował Res Futura.

Wśród komentarzy pod wynikami tej analizy opublikowanej na platformie X można było przeczytać: "Przegrywamy wojnę informacyjną"; "To, że jest tylu idiotów - nie jest zaskakujące. Zaskakujące jest co najwyżej, że nawet w takich sytuacjach nie mają wstydu popisywać się swoją głupotą"; "Ludzie, opanujcie się, w tych 32 proc. są też ruskie trole. Pewnie większość" (pisownia postów oryginalna).

Wielu pod nazwiskiem szerzyło tezę o rzekomej prowokacji ze strony Ukrainy. Publicysta Rafał Otoka Frąckiewicz pisał np.: "Jak dotąd wszystkie rosyjskie rakiety i drony które spadły na Polskę okazały się być ukraińskie. Ciekawe kto tym razem próbuje nas wepchnąć do wojny. Pewnie znów Rosja". Poseł Marek Jakubiak pytał: "Oczywiście zaraz będą mówili, że to jest narracja rosyjska i tak dalej, i tak dalej, ale ja naprawdę mam wątpliwości. Jeżeli ze strony Kijowa (...) tam leciały drony (...) 600 kilometrów od naszej granicy, taki dron leci z prędkością 160, 170, maksymalnie 180 kilometrów na godzinę. To ile on godzin leciał, żeby do Polski dolecieć? Ja widzę w tym, prosze państwa, jakąś wielką polityczną niedoskonałość, bo wczoraj prezydent Nawrocki powiedział, że nie puścimy Wojska Polskiego na Ukraine. No i macie! Według mnie".

Głos zabrał też np. mający milionowe zasięgi influencer Michał Bodzioch, znany jako Dziki Trener. Opowiadał w nagraniu, że internauci nie dali się zastraszyć i "wprost piszą, że dopóki sytuacja nie zostanie całkowicie wyjaśniona, nie wierzą ani w wersję prezydenta sąsiadującego z nami państwa, ani w wersję mediów". "Według ogromu internautów ta sytuacja może być po prostu kolejną próbą wciągnięcia Polski w konflikt" - przekonywał.

W wyniku uderzenia drona w miejscowości Wyryki-Wola został zniszczony dach domu mieszkalnego. Na pokazywanych w mediach zdjęciach i filmach widać też pęknięte ściany oraz uszkodzony samochód osobowy. Tymczasem w mediach społecznościowych 11 września zaczęto promować fałszywy przekaz, jakoby dom ten wcale nie został uszkodzony w wyniku nocnej akcji z dronami - miał zostać zniszczony podczas burzy. "To wszystko po to aby nas nastraszyć i żebyśmy potulnie oddawali kasę [Ukrainie] na rzekome zbrojenie"; "Drony rozładowali z busów pewnie żeby usprawiedliwić konieczność obrony lub UA je wysłała" - można było przeczytać w komentarzach anonimowych internautów, którzy wzmacniali antyukraiński przekaz.

O ile przekroczenie polskiej przestrzeni powietrznej przez drony nie można jeszcze nazywać wojną, to w sieci inna wojna już trwa - kognitywna, czyli ta o umysły Polaków. Są to takie działania informacyjne i psychologiczne, których celem jest wyzwolenie w odbiorcach określonego myślenia, a także działania. Jeżeli nocne wlecenie dronów na teren Polski miało spowodować jeszcze większą polaryzację nastrojów i wybuch antyukraińskich emocji, to - obserwując reakcję w polskich mediach społecznościowych - można stwierdzić, że kremlowskie ośrodki dezinformacji odniosły sukces.

- Domena informacyjna to dziś pełnoprawna domena działań. Coraz częściej mówi się nie tylko o cyberprzestrzeni, ale także o odrębnej domenie informacyjnej. Czyli obok cyberataków mamy też stałą presję w przestrzeni informacyjnej, która w dużej mierze rozwija dawne operacje psychologiczne – mówi dr Jacek Raubo, specjalista w zakresie bezpieczeństwa i obronności z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Defence24. I wylicza: - Obejmuje ona media społecznościowe, internetowe portale, wpływanie na dziennikarzy, polityków i obywateli. Wcześniej były ulotki czy propaganda szeptana, dziś mamy całą "kolonizowaną" przestrzeń cyfrową, która ułatwia prowadzenie operacji psychologicznych.

Jak podajemy wyżej, w Ukrainie ostrzegano przed atakiem rosyjskiej propagandy w związku z manewrami Zapad-2025. W Polsce głośnych, publicznych ostrzeżeń przed ewentualnymi wzmożonymi działaniami kremlowskiej dezinformacji nie odnotowaliśmy. A po akcji z dronami i uruchomieniu w związku z nią mocnych antyukraińskich narracji Polacy mogli się stać na nie szczególnie podatni.

Według dra Jacka Raubo przed manewrami Zapad-2025 należało się spodziewać, jeśli nie dronów, to na pewno nasilenia działań ośrodków rosyjskiej dezinformacji. - Rosyjskie manewry, szczególnie na zachodnim kierunku, od lat są obudowane operacjami informacyjnymi. Ich głównym celem jest oddziaływanie psychologiczne i polityczne. Na początku wystarczały groźnie brzmiące zapowiedzi, pokazywanie kolumn czołgów, strzelających wyrzutni rakiet. Ale z czasem straciło to umowną siłę rażenia i Rosjanie sięgnęli po "kartę atomową", czyli groźby użycia broni jądrowej. To miało wzmacniać efekt psychologiczny: że gra toczy się o najwyższą stawkę – tłumaczy dr Raubo. - Dziś widzimy, że i to się zużyło, bo Zachód nauczył się to filtrować rosyjskie przekazy. Więc Rosja próbuje nowych rzeczy: naruszeń przestrzeni powietrznej, przelotów samolotów czy dronów, a to od razu rezonuje w infosferze. Pojawia się niepokój, spekulacje, a to właśnie im chodzi: o stworzenie atmosfery zagrożenia – dodaje.

Manewry Zapad-2025 mają się odbywać od 12 do 16 września. Inspektor generalny niemieckiej Bundeswehry Carsten Breuer informował, że w ćwiczeniach weźmie udział 13 tys. ludzi na Białorusi i 30 tys. w Rosji. Mniejsze szacunki podawali przedstawiciele władz litewskich - do 30 tys. wojskowych białoruskich i rosyjskich. W związku z tym wydarzeniem Polska od 12 września całkowicie zawiesi ruch graniczny z Białorusią. Ale - jeśli chodzi o oddziaływanie na polskie społeczeństwo - takie działania wobec trwającej wojny kognitywnej to zbyt mało.

Zdaniem eksperta na takie akcje należy społeczeństwo przygotować. - Trzeba jednak działać wielowarstwowo - zaznacza dr Raubo. I wymienia trzy kluczowe elementy:

- Po pierwsze: edukacja. To fundament. Jeśli ludzie wiedzą, co robić w sytuacji kryzysowej – czy to powódź, awaria energetyczna, czy kryzys militarny – nie wpadają w dużej skali w panikę. A panika jest największym sprzymierzeńcem wroga, szczególnie w operacjach poniżej progu wojny – mówi dr Raubo. Przy czym edukacja nie może się sprowadzać tylko do szkół. To muszą być kampanie społeczne, poradniki, ćwiczenia, dostosowane do odbiorcy.

- Po drugie: komunikacja strategiczna. To jest narzędzie, o które apelujemy już od dłuższego czasu jako eksperci. Komunikacja strategiczna powinna mieć taki charakter wyprzedzający i zostać wkomponowana w działania całego państwa, gdzie odpowiednie komórki, które reagują na zagrożenia informacyjne na różnych szczeblach, w różnej skali i ze sobą współdziałają – tłumaczy. Bo to pokazuje, że państwo prowadzi ciągłą i przemyślaną komunikację. – Czyli nie tylko reaguje na kryzysy, ale zanim te się pojawią, buduje pewien sposób myślenia obywateli o bezpieczeństwie oraz całego systemu państwa. To wymaga profesjonalnych zespołów: ludzi, którzy znają się na PR, ale i na wojsku czy polityce. Nie może być tak, że dopiero po incydencie pojawia się ad hoc komunikat – podkreśla.

- Po trzecie: uprzedzanie narracji czy też linii narracyjnych przeciwnika – mówi dr Raubo. - Jeśli wiemy, jakie historie będzie chciał promować przeciwnik, pokażmy to wcześniej ludziom. Gdy one się faktycznie pojawią, nie zrobią już takiego wrażenia - zauważa. Podkreśla:

- Trzeba wcześniej rozmawiać o tym, jak możemy zostać zaatakowani informacyjnie, by nie dawać paliwa tym, którzy później będą podgrzewać teorie spiskowe albo wspierać narracje budowane przez Moskwę - przestrzega.

Ekspert pytany, jakie teraz główne narracje dezinformacyjne są kierowane do polskiego społeczeństwa, wymienia cztery: 1/ Straszenie wojną światową. - To klasyk. Rosjanie budują przekaz, że świat stoi na krawędzi i tylko oni mogą zatrzymać globalny konflikt. W ten sposób pokazują się jako niezbędny gracz, bez którego nie ma pokoju – wyjaśnia dr Raubo. 2/ Podważanie NATO. - Czyli narracje w stylu: sojusz jest słaby, Polska zostanie sama, historia z 1939 roku się powtórzy. To mocno gra na naszych historycznych lękach - zauważa. 3/ Państwo jest dysfunkcyjne. - W to wpisuje się przekaz: "wydajecie miliardy na armię, a i tak jesteście bezbronni". To ma osłabiać zaufanie do instytucji i rządu – uważa ekspert. 4/ Wątki antyukraińskie. - Chodzi mi o próby przypisywania prowokacji Ukrainie, działania pod fałszywą flagą, obwinianie Kijowa o eskalację. Celem jest skłócenie nas z sąsiadem i osłabienie poparcia dla Ukrainy – tłumaczy dr. Raubo.

I co ważne: to już nie jest prymitywna propaganda w stylu: "Rosja jest najlepsza". - Wręcz przeciwnie. Oni bardzo dobrze rozumieją specyfikę danego kraju. W Polsce chętnie sięgają po historyczne wątki: że "Zachód zawsze zdradzał Polskę", że "nie można ufać sojusznikom". To gra na naszych emocjach i kompleksach – mówi dr Raubo. - Ich celem nie jest, żebyśmy pokochali Rosję. Ich celem jest, żebyśmy przestali ufać własnym sojusznikom i instytucjom na czele z wojskiem.

Doktor Raubo uważa, że wciąż będziemy obserwować podsycanie nastroju histerii i strachu. - Największym wyzwaniem są deepfake'i. Będą coraz lepsze, coraz bardziej realistyczne nagrania wideo i audio. Można zrobić przecież "wystąpienie" prezydenta czy generała wyglądające absolutnie autentycznie. W atmosferze strachu i kryzysu taki filmik rozchodzi się błyskawicznie, zanim ktoś zdąży zdementować - przestrzega.

Czyli nie chodzi już o proste schematy w stylu SMS-ów o zamykaniu miast. - To będzie uderzać w naszą percepcję, w nasze zmysły. I naprawdę trudno będzie z tym walczyć, bo technologia idzie naprzód szybciej niż możliwości weryfikacji – mówi.

Jeśli odbiorcy znają takie mechanizmy, łatwiej im będzie je rozpoznać i nie dać się wciągnąć. - Problem zaczyna się przy bardziej zaawansowanych działaniach – spersonalizowanych. Chodzi o fałszywe konta, które wyglądają bardzo wiarygodnie: mają zdjęcia, długą historię wpisów, normalne interakcje. To jest dużo trudniejsze do wychwycenia niż anonimowy SMS, bo budzi poczucie autentyczności – mówi dr Raubo.

A pytany, czy w mocno spolaryzowanym polskim społeczeństwie w ogóle da się wygrać wojnę informacyjną, odpowiada:  - Nie lubię pojęcia o wojnie informacyjnej, bowiem nie ma czegoś takiego jak definitywne zwycięstwo. To proces ciągły. Tak jak w cyberbezpieczeństwie: nie ma dnia, kiedy można powiedzieć: "jesteśmy w stu procentach bezpieczni". To trochę jak z antywirusem: cały czas aktualizujemy go, kupujemy nowe rozwiązania, włączamy firewalle, VPN-y. Bo to, co możemy zrobić, to budować odporność. Sprawić, żeby skutki działań przeciwnika były jak najmniejsze, żeby dezinformacja nie rozlewała się bezkrytycznie i nie paraliżowała państwa ani społeczeństwa – konkluduje dr Raubo.