Wybory "równe i proporcjonalne"? W 21 okręgach naruszona norma przedstawicielska

W "Rozmowie Piaseckiego" w TVN24 we wtorek, 5 września, prowadzący rozmawiał z Rzecznikiem Praw Obywatelskich Marcinem Wiąckiem o zbliżających się wyborach parlamentarnych i odbywającym się tego samego dnia referendum ogólnokrajowym. Pytał go o obowiązujące w wyborach do Sejmu zasady. Przypomnijmy: art. 96 Konstytucji RP stanowi:

Konrad Piasecki zapytał m.in. o równość i proporcjonalność: "To że głos w Warszawie jest mniej więcej dwa razy mniej wart niż głos w Kielcach czy Elblągu, to jest istotne naruszenie tej zasady?". Marcin Wiącek odparł, że zgodnie z przepisami Kodeksu wyborczego Państwowa Komisja Wyborcza (PKW) ma obowiązek sygnalizować Sejmowi potrzebę zmiany tych proporcji między okręgami wyborczymi a liczbą posłów, którzy są wybierani. Piasecki wtrącił: "Bo przypomnijmy: przed laty ustalono, że w Warszawie mieszka tyle a tyle milionów ludzi i przypada tutaj tyle a tyle mandatów, a w Kielcach tyle i tyle. Tylko że w międzyczasie z Kielc - mówiąc umownie - ludzie poprzenosili się do Warszawy, a tych mandatów pozostało tyle samo".

Marcin Wiącek tłumaczył, że wynika to z zawartej w Kodeksie wyborczym "zasadzie jednolitej normy przedstawicielstwa i że okręgi wyborcze powinny się jej trzymać". Zaznaczył, że jest jednak problem z jej zachowaniem, bo "okręgi są wskazane w załączniku do ustawy, a więc zmiana wymaga i tak przeprowadzenia ustawy". I przypomniał: "Państwowa Komisja Wyborcza w ubiegłym roku, w październiku, sygnalizowała Sejmowi potrzebę dostosowania liczby posłów wybieranych w poszczególnych okręgach do liczby mieszkańców".

Rzecznik Praw Obywatelskich mówił o wniosku PKW, który jej przewodniczący Sylwester Marciniak skierował 21 października 2022 roku do marszałek Sejmu Elżbiety Witek. Treść tego wniosku przedstawialiśmy w Konkret24.

CZYTAJ W KONKRET24: PiS nie zmienia liczby posłów w okręgach mimo zaleceń PKW 

Przypomnijmy: PKW argumentowała, że z powodu zmiany liczby mieszkańców kraju należy zmienić liczbę posłów wybieranych w poszczególnych okręgach. Te kwestie są opisane w załącznikach 1 i 2 do Kodeksu wyborczego. Zdaniem PKW "aktualny podział na okręgi wyborcze określony w załącznikach do ustawy narusza przepisy Kodeksu wyborczego". Jednocześnie PKW określiła, ile powinna wynosić norma przedstawicielska, czyli ilu mieszkańców przypada na jeden mandat w wyborach do Sejmu: "Ustalono, że liczba mieszkańców kraju wynosi 36 075 160. Norma przedstawicielska w wyborach do Sejmu wynosi 78 424 mieszkańców na jeden mandat". Ustalenie tej normy jest realizacją zasady wyborczej równości - ma to w praktyce oznaczać, że ta sama liczba wyborców będzie wybierała jednego posła w okręgu.

Na tej podstawie PKW wylicza dalej liczbę posłów wybieranych w poszczególnych okręgach. Uwzględniając najnowszą jednolitą normę przedstawicielstwa, należałoby: - w okręgach: Legnica, Wałbrzych, Toruń, Lublin, Chełm, Łódź, Katowice II, Katowice III, Kielce, Elbląg, Koszalin zmniejszyć liczbę wybieranych posłów o jednego; - w okręgach: Wrocław, Kraków II, Warszawa I, Rzeszów, Gdańsk, Słupsk, Konin, Piła, Poznań zwiększyć liczbę posłów o jednego; - w okręgu nr 20 (tzw. obwarzanek warszawski) zwiększyć liczbę posłów o dwóch.

W 10 na 11 okręgów, gdzie powinno być o jednego posła mniej, w ostatnich wyborach do Sejmu (w 2019 roku) wygrało Prawo i Sprawiedliwość; w jednym (Łódź) - Koalicja Obywatelska.

W dziewięciu okręgach, gdzie należy dodać jeden mandat, PiS wygrało w sześciu, a Koalicja Obywatelska w trzech (Warszawa I, Gdańsk, Poznań). W okręgu podwarszawskim - gdzie trzeba dodać dwa mandaty - w wyborach 2019 roku wygrało PiS.

Wniosek PKW z października 2022 roku był trzecim wystosowanym przez komisję w tej samej sprawie i tak jak dwa poprzednie - z 2014 i 2018 roku - został przez Sejm zignorowany. Nie uwzględniono go w pracach nad Kodeksem wyborczym, które PiS przeprowadził na początku roku, a które weszły w życie z końcem marca.

Patrząc na powyższe mapy, można się zastanawiać, kto może skorzystać, a kto stracić na niezmienieniu liczby posłów. Odpowiedź wprost nie jest jednak obecnie możliwa.

Doktor hab. Adam Gendźwiłł, profesor Uniwersytetu Warszawskiego na Wydziale Geografii i Studiów Regionalnych i ekspert prawa wyborczego, tłumaczył w Konkret24, że ta kwestia "nie jest zupełnie neutralna dla politycznych szans poszczególnych partii". Wskazywał na okręg nr 19 - czyli Warszawę - w którym według PKW należy dodać jeden mandat. Ten okręg zdaniem profesora "jest niedoreprezentowany nie tylko przez brak korekty demograficznej, ale również przez doliczanie wszystkich głosów z zagranicy". "I właśnie w przypadku Warszawy wiadomo, że od wielu lat to jest teren, na którym poparcie dla PiS jest poniżej przeciętnej" – uważa.

Jak pisał w opinii dla Konkret24, "w przypadku pozostałych okręgów sprawa jest trochę mniej oczywista, bo trudno jest dzisiaj na podstawie ogólnokrajowych sondaży przewidzieć, która z partii straciłaby ten 'zabrany' mandat, a która zyskałaby 'dodany' w innym miejscu". Profesor zwracał uwagę: "Postulowane przez PKW zmniejszenia liczby mandatów dotyczą przede wszystkim okręgów mniejszych, a zatem tam podwyższałby się jeszcze bardziej tzw. naturalny próg wyborczy - czyli trudniej byłoby zdobyć mandat partiom z niższym poparciem w danym okręgu".

Profesor Gendźwiłł krytykował brak aktualizacji liczby mandatów w okręgach, a jeszcze bardziej krytyczna była Fundacja Batorego - w opinii ze stycznia 2023 roku do projektu zmian w Kodeksie wyborczym napisała, że niezmienianie liczby mandatów tworzy "sytuację wysoce naganną, powodującą naruszenie konstytucyjnej zasady równości wyborów".

Dużo mniej krytyczny był w rozmowie z dziennikarzem TVN24 prof. Marcin Wiącek. Zapytany, czy brak tych zmian w istotny sposób zakłóca proporcjonalność wyborów, odparł: "To są odchylenia o jeden, więc to w pewnym sensie proporcjonalność wyborów zakłóca, natomiast nie sądzę, aby te odchylenia miały aż tak fundamentalne znaczenie, aby mówić o tym, że wybory nie będą spełniały zasady proporcjonalności".

PKW miała też wątpliwości co do podziału mandatów w wyborach do Senatu, wskazując na liczbę senatorów przypadających na trzy województwa: mazowieckie, małopolskie i śląskie . W Mazowieckiem wybiera się w sumie 13 senatorów, a z liczby mieszkańców i normy przedstawicielstwa wynika, że powinno ich być 14 lub 15. Podobnie w Małopolskiem - w myśl obecnych przepisów wybiera się tam ośmiu senatorów, a powinno dziewięciu lub dziesięciu. W Śląskiem natomiast wybiera się 13 senatorów, PKW wylicza natomiast, że powinno ich być 11 lub 12. Zdaniem PKW doszło do naruszenia Kodeksu wyborczego, bo w województwach małopolskim i mazowieckim liczba wybieranych senatorów jest zbyt niska, a w województwie śląskim - zbyt wysoka.

Przeprowadzenie zmian co do liczby posłów i senatorów wybieranych w okręgach oraz zmian granic okręgów jest możliwe nie później niż na trzy miesiące przed dniem, w którym upływa termin zarządzenia wyborów do Sejmu. Termin ten upłynął 14 maja tego roku.