Polska i Niemcy: reparacje vs odszkodowania. Co mylą politycy

16 lipca były premier Mateusz Morawiecki w długi poście na platformie X oznajmił: "Czy Polska powinna się domagać reparacji wojennych od Niemiec? Tak! Czy Polska w sposób jednoznaczny zrzekła się kiedykolwiek tych reperacji? Nie". I pisał, że "reperacje się Polsce należą", że "to nasze fundamentalne prawo do zadośćuczynienia za wojenne krzywdy".

Dyskusja o kwestii płatności Niemiec na rzecz Polski związanych z wojennymi stratami wzmogła się po wizycie kanclerza Olafa Scholza w Warszawie 2 lipca. Podczas wspólnej konferencji prasowej z nim polski premier Donald Tusk oznajmił, że w sensie formalnym i prawnym reparacje z punktu widzenia Niemiec są zamknięte, a Scholz pokreślił, że w tej sprawie stanowisko Berlina się nie zmienia. Zapowiedział przy tym, że "Niemcy będą starały się realizować wsparcie na rzecz osób ocalałych z okupacji". - Niemcy chcą wspierać upamiętnianie naszej wspólnej historii. W tym celu gabinet federalny podjął decyzję o utworzeniu w Berlinie miejsca upamiętnienia polskich ofiar drugiej wojny światowej i nazistowskiej okupacji - powiedział Scholz. Tusk był potem krytykowany za swoją postawę w sprawie reparacji przez polityków Zjednoczonej Prawicy, choć przez osiem lat ich rządów Polska nie uzyskała w tej w sprawie ani jednego euro.

Tak np. 7 lipca o reparacjach rozmawiali politycy w programie "Woronicza 17" TVP Info. Krzysztof Kwiatkowski, senator Koalicji Obywatelskiej, stwierdził: "Rząd PiS-u mówił, że wysyłał notę w sprawie reparacji. Tam nie ma słowa 'reparacja'. To jest w ogóle jedyny dokument. Reperacja ma ściśle określone znaczenie prawne. PiS cały czas mówi, że o te reparacje się upomina, a w jedynym dokumencie, który tak naprawdę wysłał do rządu niemieckiego w czasach, kiedy rząd ten PiS-u sprawował władzę, nie pada słowo 'reparacja'". (Rzeczywiście tak było. Przypomnijmy, że samo Ministerstwo Spraw Zagranicznych jeszcze w czasach rządów PiS przyznało, że w przesłanej Niemcom na początku października 2022 roku nocie dyplomatycznej nie pada ani razu słowo "reparacje", tylko "odszkodowania").

Kilka minut później Łukasz Rzepecki, doradca prezydenta Polski Andrzeja Dudy, stwierdził: "My jesteśmy przeciwni zdaniu pana premiera Donalda Tuska, który dał do zrozumienia, że zrzekliśmy się. Nie, nie zrzekliśmy się. Musimy walczyć o odszkodowania od strony niemieckiej". Zwrócił mu uwagę Władysław Teofil Bartoszewski, poseł Polskiego Stronnictwa Ludowego i wiceminister spraw zagranicznych: "Nie mieszajmy terminów. Odszkodowania to nie są reparacje, a reparacje to nie są odszkodowania".

Nie od dziś politycy stosują te terminy zamiennie. Politycy Zjednoczonej Prawicy w publicznych wypowiedziach domagają się od lat od Niemiec a to reparacji, a to odszkodowań. "Reparacje dla Polski to kwestia niemieckiej odpowiedzialności" - napisał w 2022 roku w stanowisku na rządowej stronie premier Mateusz Morawiecki. Opisywał losy Heinza Reinefahrta, jednego z katów Powstania Warszawskiego, który po wojnie "został burmistrzem miasta Westerland na słynnej wyspie Sylt, a później został członkiem landtagu w Szlezwiku-Holsztynie". Morawiecki podkreślił, że "najkrwawsza wojna w historii świata nigdy nie została rozliczona". Pisał: "Dlatego dziś podnosimy kwestię reparacji, kwestię odszkodowania za niemieckie zbrodnie na narodzie polskim i polskich obywatelach".

Choć wydaje się, że słowa "reparacje" i "odszkodowania" znaczeniowo specjalnie się nie różnią, to jednak ich znaczenie w prawie międzynarodowym jest zupełnie inne. Tłumaczymy różnicę.

Przypomnijmy najpierw krótko, jak to było ze staraniami o reparacje od Niemiec za drugą wojnę światową. Po jej zakończeniu, w 1946 roku na konferencji w Poczdamie ustalono, że reparacje Polsce mają być wypłacone za pośrednictwem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (z własnej puli odszkodowań), a nie bezpośrednio przez Niemcy. W 1953 roku Rada Ministrów Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej przyjęła uchwałę, w której stwierdziła, że z dniem 1 stycznia 1954 roku zrzeka się "w całości tej części reparacji, która przypada PRL z umowy zawartej między PRL a ZSRR". 22 sierpnia 1953 roku zawarte zostało porozumienie między Związkiem Radzieckim a Niemiecką Republiką Demokratyczną w sprawie "całkowitego przerwania z dniem 1 stycznia 1954 roku pobierania od Niemieckiej Republiki Demokratycznej reparacji". Następnie rząd PRL wydał oświadczenie, w którym ogłosił, że "powziął decyzję o zrzeczeniu się z dniem 1 stycznia 1954 r. spłaty odszkodowań na rzecz Polski". Dodano, że nie dotyczy to jedynie NRD, ale "narodu niemieckiego”, któremu chciano w ten sposób pomóc "nie tylko w umocnieniu jego gospodarki, lecz również w stworzeniu niezbędnych warunków dla odbudowy jego jedności i powstania zjednoczonego, pokojowego i demokratycznego państwa niemieckiego, w czym naród polski jest żywotnie zainteresowany".

Powyższe decyzje i powstałe wtedy dokumenty budzą do dziś spory wśród polityków, historyków i politologów. Główny argumentem jest to, że rząd PRL był w pełni zależny od ZSRR, a więc jego decyzje nie były suwerenne, a przez to są nieważne.

W 2022 roku prezes PiS Jarosław Kaczyński podczas publicznych wystąpień domagał się od Niemców reparacji - ale argumentował, że "Niemcy już różnym krajom wypłacili odszkodowania". Znowu stosował dwa pojęcia. Wtedy już prof. Krzysztof Ruchniewicz, historyk i niemcoznawca z Uniwersytetu Wrocławskiego, autor książek m.in. o odszkodowaniach powojennych Niemiec, tłumaczył w Konkret24: - Pan prezes myli pojęcia. Trzeba oddzielić od siebie reparacje i odszkodowania. On mówi o odszkodowaniach, które są zobowiązaniami państwo-obywatel, a nie o reparacjach, czyli zobowiązaniach państwo-państwo.

I wyjaśniał: - Po powstaniu RFN w 1949 roku (Republika Federalna Niemiec, jedno z dwóch państw niemieckich powstałych po drugiej wojnie; utworzono je na terenie stref okupacyjnych Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji; z kolei Niemiecka Republika Demokratyczna powstała z radzieckiej strefy okupacyjnej - red.) odszkodowania początkowo wypłacano tylko obywatelom państw zachodnich. Na przełomie lat 50. i 60. Republika Federalna Niemiec podpisała porozumienia odszkodowawcze z 12 państwami i te odszkodowania wypłaciła. Wyłączeni byli zupełnie obywatele państw bloku wschodniego, ponieważ nie mieliśmy stosunków dyplomatycznych z RFN.

Również na taką różnicę między odszkodowaniami, które są zobowiązaniami na linii państwo-obywatel oraz reparacjami, które dotyczą relacji państwo-państwo wskazuje teraz w rozmowie z Konkret24 dr Mateusz Piątkowski, adwokat i adiunkt w Katedrze Prawa Międzynarodowego i Stosunków Międzynarodowych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. I tłumaczy, że reparacje są związanie z popełnieniem przez państwo czynu bezprawnego, np. agresji na inny kraj. - Mogą być też po prostu karą za przegraną wojnę. Natomiast pojęciem dużo szerszym jest odszkodowanie, które powinno uwzględniać zarówno utracone korzyści, jak i poniesione straty - mówi adwokat. Zwraca jednak uwagę na ogromną trudność w oszacowaniu zarówno jednego i drugiego w przypadku danego kraju. Oraz na to, że to jednak państwa są podmiotami w stosunkach międzynarodowych, więc osoby fizyczne są w bardzo trudnej sytuacji.

W Konkret24 informowaliśmy o tych trudnościach na przykładzie obywateli Włoch. W 2008 roku bowiem włoski Sąd Kasacyjny (odpowiednik polskiego Sądu Najwyższego) orzekł, że Włosi mogą się domagać od Niemiec odszkodowań za zbrodnie z okresu drugiej wojny światowej. Skutkiem orzeczenia był wzrost liczby postępowań przeciwko Niemcom przed sądami włoskimi inicjowanych przez osoby poszkodowane w tym czasie i kolejne niekorzystne dla tego państwa wyroki. Pod koniec 2008 roku Niemcy skierowały w tej sprawie skargę do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. W 2012 roku Trybunał orzekł, że państwo niemieckie jest chronione immunitetem przed pozwami ofiar zbrodni nazistowskich składanymi w zagranicznych sądach.

Doktor Piątkowski przypomina, że na podstawie umów dwustronnych Niemcy wypłacały niektórym grupom osób kompensacje. W Konkret24 opisywaliśmy, że według danych ministerstwa finansów RFN do 31 grudnia 2021 roku to państwo wypłaciło świadczenia odszkodowawcze w wysokości 80,52 mld euro. 62,5 proc. środków odszkodowawczych zostało wypłaconych na podstawie dwóch ustaw przyjętych w latach 50. i 60. XX wieku. Na tej podstawie 40 proc. świadczeń zostało wypłaconych w Izraelu, 17 proc. w Niemczech, a 43 proc. w innych państwach.

Natomiast prof. Jan Barcz i prof. Krzysztof Ruchniewicz w książce "Akt symboliczny. Świadczenia z Niemiec dla ofiar zbrodni nazistowskich w Polsce. Formuła 'pragmatyczna' w świetle porozumień z lat 1991 i 2000" z 2023 roku podkreślają, że "świadczenia indywidualne wypłacone przez Niemcy dla polskich ofiar III Rzeszy są największe po świadczeniach dla ofiar żydowskich". Na mocy porozumień z RFN wysokość wypłat na rzecz ofiar zbrodni nazistowskich zamieszkałych w Polsce wyniosła bowiem około 2,5 mld euro.

O różnicy między reparacjami i odszkodowaniami mówił także w listopadzie 2022 roku prof. dr hab. Jan Barcz, prawnik, kierownik Katedry Prawa Międzynarodowego i Prawa UE w Kolegium Prawa Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie w rozmowie z portalem Deutsche Welle. Zwrócił uwagę, że nowym zjawiskiem po drugiej wojnie światowej było pojawienie się - obok istniejących już w prawie międzynarodowym roszczeń państwa napadniętego wobec państwa agresora - roszczeń ofiar indywidualnych za np. utratę zdrowia, poniesione szkody materialne, stratę życia bliskich.

"Nazistowskie Niemcy popełniały zbrodnie wojenne i przeciwko ludzkości na niespotykaną wcześniej skalę, począwszy od deportacji ludności i pracy przymusowej aż po ludobójstwo, którego symbolem są obozy koncentracyjne i zagłady. I właśnie do ofiar tych zbrodni odnosi się ta nowa kategoria i związane z nią pojęcia 'odszkodowanie' i 'zadośćuczynienie', po niemiecku 'Entschädigung' i 'Wiedergutmachung'. To drugie pojawiło się w niemieckim prawie krajowym z lat 50. ubiegłego wieku, wprowadzonym przede wszystkim z myślą o własnych obywatelach poszkodowanych podczas wojny i tylko w pewnym zakresie dotyczącym ofiar zbrodni nazistowskich. A ofiary zamieszkałe w byłych państwach socjalistycznych w ogóle nie dostały żadnych świadczeń, bo zostały wyłączone z kręgu ich odbiorców najpierw – w argumentacji niemieckiej – ze względu na brak stosunków dyplomatycznych z tymi krajami, a później [ze względu] na przedawnienie roszczeń. Natomiast termin 'reparacje' oznacza roszczenia państw, które w tym wypadku padły ofiarą agresji III Rzeszy" - mówił prof. Barcz (pogrubienie od redakcji).

Podobnie ujął to w 2017 roku prof. dr hab. Stanisław Żerko, historyk i niemcoznawca z Instytutu Zachodniego w Poznaniu w pracy "Reparacje i odszkodowania w stosunkach między Polską a RFN (zarys historyczny)". Napisał tam tak: "Należy poczynić istotne dla dalszych rozważań zastrzeżenie, że w polskiej literaturze naukowej pod pojęciem reparacji przyjęto określać tę część odszkodowań wojennych, która ma pokryć część strat majątkowych poniesionych przez państwo. Kwestię osobną, aczkolwiek w przypadku powojennych stosunków polsko - niemieckich wiążącą się ze sprawą reparacji, stanowią odszkodowania z tytułów cywilnoprawnych, a takimi są indywidualne roszczenia osób pokrzywdzonych przez Niemców w latach 1939-1945. W odniesieniu do zarówno reparacji, jak i odszkodowań dla obywateli wspólny jest natomiast adresat, czyli państwo, które wojnę rozpoczęło i ją przegrało" (pogrubienie od redakcji).