Co w sprawie dyskryminacji osób LGBT robi pełnomocnik ds. równego traktowania? Monitoruje sytuację

Polska ma najwyższy w Unii Europejskiej odsetek osób LGBT twierdzących, że rząd nie jest skuteczny w przeciwdziałaniu uprzedzeniom i nietolerancji wobec tego środowiska - wynika z badań Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej (FRA). Ponieważ od dłuższego czasu przedstawiciele środowiska LGBT są nie tylko głośno krytykowani i publicznie wyśmiewani, lecz dochodzi także do napaści fizycznych na nich, postanowiliśmy sprawdzić, co w sprawie dyskryminacji tych osób zrobił pełnomocnik rządu do spraw równego traktowania.

Ze sprawozdania za 2019 rok oraz z odpowiedzi przesłanej Konkret24 wynika, że liczba interwencji przeciwko naruszaniu praw osób LGBT była znikoma. Ale też próśb o interwencję nie spływa do pełnomocnika dużo - co eksperci tłumaczą brakiem zaufania do tego rządowego podmiotu.

Stanowisko pełnomocnika rządu ds. równego traktowania istnieje od 2008 roku (wcześniej, w latach 2001-2005, był pełnomocnik ds. równego statusu kobiet i mężczyzn). Od 2011 roku pełnomocnik działa na podstawie ustawy z 3 grudnia 2010 roku o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania. Jest powoływany przez premiera, a do jego zadań należy m.in. opracowanie i opiniowanie aktów prawnych, inicjowanie, realizowanie i koordynowanie działań zmierzających do eliminacji dyskryminacji, monitorowanie sytuacji w zakresie równego traktowania, współpraca z organizacjami społecznymi w kraju i za granicą.

W czasach rządów PiS, od stycznia 2016 roku, pełnomocnikiem był wiceprezes PiS Adam Lipiński. 5 marca tego roku zastąpiła go wiceminister rodziny Anna Schmidt-Rodziewicz.

W sprawozdaniu z działalności pełnomocnika rządu ds. równego traktowania za 2019 rok - dostępnym na stronie rownetraktowanie.gov.pl - problemy osób LGBTI skwitowano jednym zdaniem: w informacji o napływającej do pełnomocnika korespondencji wymieniono "prośby o opinie Pełnomocnika w sprawie projektów uchwał wydawanych przez samorządy dotyczących wolności gminy od ideologii LGBT i gender".

Nieco więcej o działaniach pełnomocnika ds. równego traktowania dowiadujemy się z odpowiedzi na interpelację posła Wiesława Buża z Lewicy, której 24 lipca udzieliła mu Anna Schmidt-Rodziewicz.

Poseł Buż żądał informacji nt. działalności pełnomocnika "w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji z powodu orientacji seksualnej i tożsamości płciowej". Jak wynika z odpowiedzi Anny Schmidt-Rodziewicz, rocznie do biura pełnomocnika wpływa zaledwie kilka próśb o interwencję lub sygnalizujących przypadki dyskryminacji ze względu na orientację seksualną. Stanowią one "niewielki procent całej korespondencji wpływającej do Pełnomocnika".

O ile w 2017 roku było takich próśb 12 (6,63 proc. wszystkich spraw), to rok później tylko cztery (4 proc.), a w roku 2019 – siedem (8,43 proc.) Jak tłumaczy pełnomocniczka, "niejednokrotnie autorzy korespondencji wpływającej do Pełnomocnika, skarżąc się na dyskryminację, de facto zwracali się w sprawach, które dotyczyły nie dyskryminacji, lecz innych zdarzeń lub procesów, odbieranych jako niesprawiedliwe społecznie lub niezgodne z prawem. Dotyczy to również przesłanek dyskryminacji, na które powoływali się autorzy listów, które nie zawsze stanowiły faktyczną przyczynę zdarzeń lub ich trudnej sytuacji".

W odpowiedzi na interpelację pełnomocniczka informuje też, że "stale monitoruje obecnie sytuację związaną z uchwalaniem przez jednostki samorządu terytorialnego tzw. 'uchwał przeciwko LGBT'. Monitoruje uchwały, jak również wyroki sądów administracyjnych podejmowane w sprawach skarg na ww. uchwały".

Podobnie brzmi odpowiedź, jaką biuro pełnomocnika ds. równego traktowania przesłało Konkret24 na prośbę o informacje dotyczące działalności pełnomocnika wobec problemów środowiska LGBT: "W okresie od 5 marca br. do 21 lipca br. do Biura Pełnomocnika Rządu wpłynęły trzy interpelacje poselskie oraz dwa listy od obywateli w sprawie projektów uchwał wydawanych przez samorządy dotyczących wolności gminy od ideologii LGBT i gender." I dalej czytamy, że pełnomocnik "monitoruje uchwały, jak również wyroki sądów administracyjnych podejmowanych w sprawach skarg na ww. uchwały". Nie ma nic o podjętych działaniach.

Tymczasem Rzecznik Praw Obywatelskich skierował do sądów od 7 marca b.r. cztery skargi na takie uchwały samorządów. A pięcioma innymi skargami w tej samej sprawie sądy - na wniosek RPO - zajmują się już od maja 2019 roku.

Biuro pełnomocnika informuje ponadto w piśmie do Konkret24: "Dotąd wpłynęły do nas dwie sprawy dotyczące dyskryminacji ze względu na orientację seksualną – doktoranta na jednej w warszawskiej uczelni oraz osoby bezdomnej, zarzucającej tożsamą dyskryminację urzędowi miasta – i w obu tych przypadkach podjęliśmy interwencję".

Mecenas Karolina Kędziora, prezes zarządu Polskiego Towarzystwa Prawa Antydyskryminacyjnego, nie dziwi się znikomej liczbie skarg na dyskryminację osób LGBT, które wpływają do rządowego pełnomocnika ds. równego traktowania. "Trudno sobie wyobrazić, by podmiot umocowany przy tej władzy i od niej zależny chciał podejmować interwencję w obronie grupy mniejszościowej, np. stając w opozycji do jej kluczowych przedstawicieli".

Zdaniem mecenas Kędziory od kilku lat brak widocznej aktywności pełnomocnika, a jego głos nie jest słyszalny. "Jeśli jednak byłby to aktywny pełnomocnik, dający świadectwo, że działa w interesie każdej mniejszości, to mimo ograniczeń kompetencyjnych tej funkcji być może liczba skarg do niego kierowanych byłaby wyższa" - stwierdza Karolina Kędziora.

Według Mirosławy Makuchowskiej z Kampanii Przeciwko Homofobii "taka funkcja mogłaby mieć znaczenie, a osoby dyskryminowane mogłyby szukać u pełnomocnika wsparcia. Pod warunkiem, że pełnomocnik zdobędzie społeczne zaufanie poprzez swoją aktywną działalność. A tej nie ma".

Brak zaufania wiąże się także z tym - stwierdza Makuchowska - że rząd otwarcie wzywa do represji wobec aktywistów LGBT.

"Obecnie głównym źródłem negatywnych postaw społecznych wobec osób LGBT+ jest właśnie władza, której przedstawicielem jest pełnomocnik ds. równego traktowania" - potwierdza prezes PTPA Karolina Kędziora. "W czasie kampanii prezydenckiej mieliśmy do czynienia ze strony polityków partii rządzącej z postawą, którą traktuję wręcz jak instrukcję nienawiści wobec tej grupy społecznej, która została instrumentalnie wykorzystana do kształtowania nastrojów społecznych zgodnych z potrzebą realizacji celów politycznych" - dodaje.

O jakichkolwiek podjętych w tej sprawie działaniach przez pełnomocnika ds. równego traktowania nie wiadomo.

Nie dziwią więc wyniki sondażu, jaki przeprowadziła Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej wśród ponad 140 tys. osób LGBTI (lesbijki, geje, biseksualiści, osoby transpłciowe i interpłciowe) z krajów Unii Europejskiej, Macedonii Północnej i Serbii. W badaniu "Długa droga do równego traktowania osób LGBTI", którego wyniki opublikowano 16 maja 2020 roku, pytano, czy w danym kraju rząd skutecznie przeciwdziała dyskryminacji i nietolerancji wobec takich osób.

W przypadku Polski odpowiedź negatywną wyraziło aż 96 proc. respondentów. Średnia odpowiedzi negatywnych dla 28 krajów UE (łącznie z Wielką Brytanią) wyniosła 67 proc.

Co jeszcze badania te mówią o sytuacji osób LGBTI w Polsce?

79 proc. ankietowanych osób LGBTI unika niektórych miejsc z obawy przed atakiem, groźbami czy molestowaniem z powodu bycia LGBTI (średnia unijna: 33 proc.)

24 proc. czuje się dyskryminowane w pracy ze względu na orientację seksualną (średnia unijna: 21 proc.)

15 proc. doświadczyło przemocy i/lub napaści seksualnej w okresie pięciu lat przed badaniem - to najwyższy wskaźnik w UE (średnia unijna: 11 proc.)

68 proc. respondentów wskazało, że przemoc i dyskryminacja wobec osób LGBTI wzrosły w Polsce w ciągu ostatnich pięciu lat, a jako główną przyczynę wskazano negatywny stosunek i dyskurs polityków i rządzących.

"Sytuacja osób LGBT+ jest dramatyczna, widzimy wzrost postaw nienawistnych. Dlatego tak ważne jest, kto będzie nowym Rzecznikiem Praw Obywatelskich. Bo to jest instytucja mającą znaczące i konkretne kompetencje, a przede wszystkim niezależna od władzy" – podkreśla mec. Karolina Kędziora.

RPO w swoim raporcie "Sytuacja prawna osób nieheteroseksualnych i transpłciowych w Polsce" zauważa, że "nawoływanie do nienawiści i znieważenia grupy ludności z innych powodów niż narodowość, rasa, pochodzenie etniczne, wyznanie lub bezwyznaniowość w ogóle nie jest w Polsce przestępstwem. To oznacza, że homo-, bi- i transfobiczna mowa nienawiści nie jest ścigana – o ile wypowiedzią nie jest pokrzywdzona bezpośrednio konkretna osoba, która mogłaby ewentualnie skierować do sądu prywatny akt oskarżenia w sprawie znieważenia".

Rzecznik zaproponował nowelizację trzech przepisów kodeksu karego – art. 119 par. 1, art. 256 par. 1 i art. 257 – tak, by przestępstwa motywowane uprzedzeniami ze względu na rzeczywistą lub domniemaną orientację seksualną lub tożsamość były ścigane z urzędu i karane. Projekt takiej nowelizacji, z inicjatywy posłów Koalicji Obywatelskiej, trafił do Sejmu 12 grudnia 2019 roku.

"Obecnie obowiązujące przepisy zapewniające ochronę przed tzw. przestępstwami z nienawiści nie przyznają skutecznej i kompletnej ochrony wszystkich grup, które są na nie narażone. W szczególności nie obejmują płci, niepełnosprawności, wieku, tożsamości płciowej, ekspresji płciowej, ani orientacji seksualnej" – napisano w uzasadnieniu projektu. Posłowie KO zaproponowali nową treść trzech artykułów, których zmianę postulował RPO:

Art. 119 Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu płci, wieku, niepełnosprawności, tożsamości płciowej, ekspresji płciowej, orientacji seksualnej lub przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub bezwyznaniowości podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Art. 256: §1. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa albo nawołuje do nienawiści na tle płci, wieku, niepełnosprawności, tożsamości płciowej, ekspresji płciowej, orientacji seksualnej lub przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub bezwyznaniowości podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Art. 257: §1. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa albo nawołuje do nienawiści na tle płci, wieku, niepełnosprawności, tożsamości płciowej, ekspresji płciowej, orientacji seksualnej lub przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub bezwyznaniowości podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

W przesłanym 22 maja do Sejmu stanowisku rząd negatywnie ocenił proponowane zmiany, stwierdzając m.in., że możliwość karania za przestępstwa dyskryminacyjne istnieje w innych artykułach kodeksu karnego. Ponadto stwierdził, że "projekt zmierza do poszerzenia dotychczasowego katalogu znamion określających czynność sprawczą o zachowania podejmowane ze względu na płeć, tożsamość płciową, wiek, niepełnosprawność, ekspresję płciową i orientację seksualną, pomijając szereg innych okoliczności mogących mieć charakter dyskryminacjogenny, jak choćby przykładowo określona choroba, uzależnienie, bezdomność, brak pracy".

10 czerwca swój projekt nowelizacji kodeksu karnego złożyła grupa posłów Lewicy, niemal dokładnie powtarzając treść przepisów z projektu KO. Dodatkowo posłowie Lewicy zaproponowali usunięcie z kodeksu karnego art. 135 par. 2, który przewiduje karę do 3 lat pozbawienia wolności za publiczne znieważenie prezydenta; oraz art. 212, który przewiduje grzywnę, ograniczenie wolności albo pozbawienie wolności do roku za zniesławienie w sytuacjach, w których, jak argumentowali autorzy nowelizacji, z powodzeniem zastosować można przepisy prawa cywilnego o ochronie dóbr osobistych.

Oba projekty – KO i Lewicy – czekają na rozpatrzenie przez Sejm.

Autor: Piotr Jaźwiński / Źródło: Konkret24; zdjęcie: Jakub Kaczmarczyk/PAP