20 sierpnia Prawo i Sprawiedliwość oficjalnie zainaugurowało swoją kampanię przed październikowymi wyborami. Tego dnia premier Morawiecki wraz z kilkoma innymi politykami PiS wyjechał specjalnymi autokarami wizytować podwarszawskie miejscowości. Jednym z punktów postoju był Otwock.
Tam szef rządu, minister rodziny, pracy i polityki społecznej Bożena Borys-Szopa oraz była szefowa tego resortu Elżbieta Rafalska, a obecnie europosłanka, przedstawiali osiągnięcia programu "Rodzina 500+".
Relacja z wystąpień polityków w tym, a także w innych miastach, była na bieżąco prowadzona na oficjalnych kontach PiS-u w serwisach społecznościowych. Wśród kilku wpisów opisujących wizytę w Otwocku pojawił się cytat z wypowiedzi Elżbiety Rafalskiej: "dzięki programowi #Rodzina500plus rodzi się w Polsce więcej dzieci".
Pod tymi słowami w niecałą dobę pozostawiono ponad 200 komentarzy, z których zdecydowana większość wskazywała, że europosłanka nie ma racji. "Łgarstwo, odsyłam do danych GUS", "Przecież to bezczelne kłamstwo. Liczba urodzeń spada drugi rok z rzędu", "Rośnie liczba zgonów, a znów maleje narodzin. Macie jakąś dziwną mentalność fałszowania rzeczywistości" - zwracało uwagę kilkoro z komentujących.
"Tego nie było od lat"
Transmisję wideo z przemówień polityków, w tym także Elżbiety Rafalskiej, prowadził oficjalny profil Prawa i Sprawiedliwości na Facebooku. Zachowana tam pełna wersja wystąpienia byłej minister pokazuje, że wpis na twitterowym profilu mógł wprowadzać w błąd. Zawarto w nim skróconą wersję słów Rafalskiej, które miały inny wydźwięk niż całość wypowiedzi.
Europosłanka mówiła mianowicie w Otwocku, że:
- Chcę powiedzieć oponentom tego programu, żeby nie zaklinali rzeczywistości, bo ten program jest prodzietnościowy.
Dzięki temu programowi naprawdę w Polsce rodzi się więcej dzieci i pokazują to dane, bo w Polsce od czasu wprowadzenia tego programu rodzi się więcej trzecich i kolejnych dzieci.
- I tego nie było od lat - dodawała była minister odpowiedzialna za program "Rodzina 500+".
Przytoczenie pełnej wypowiedzi Elżbiety Rafalskiej wskazuje, że osoby zarzucające jej kłamstwo w serwisach społecznościowych oparły się wyłącznie na niedokładnym wpisie konta PiS-u, nie znając pełnego kontekstu wypowiedzi.
Z tego powodu przeanalizowaliśmy zarówno ogólne statystyki urodzeń z ostatnich lat, jak i te same dane z podziałem na to, które dziecko urodziło się w danej rodzinie.
Dzieci coraz mniej
Program "Rodzina 500+" ruszył w kwietniu 2016 roku. Zgodnie z danymi GUS, w całym tamtym roku urodziło się 382 tys. dzieci. W pierwszym pełnym roku działania programu - 2017 - urodzeń było więcej, dokładnie 402 tys.
Trend wzrostowy zatrzymał się jednak w 2018 roku - liczba urodzonych dzieci spadła do 388 tys. W tym samym czasie wskaźnik zgonów wyniósł 414 tys. i był najwyższy od zakończenia II wojny światowej.
Wstępne wyniki z pierwszego półrocza tego roku wskazują, że spadkowy trend w liczbie urodzin cały czas się utrzymuje. W swoich pierwszych publikacjach na ten temat GUS podał, że od stycznia do czerwca 2019 urodziło się 11 tys. dzieci mniej niż w tym samym okresie rok temu. Spadek z 193 na 182 tys. to strata rzędu prawie 6 proc.
To właśnie na te statystyki powoływali się internauci, pisząc o spadkach, które miały obalać słowa Elżbiety Rafalskiej. Jak odnoszą się do nich dane dotyczące urodzeń trzecich i następnych dzieci?
"Jest w tym temacie bałagan"
Dane dotyczące urodzeń "według kolejności urodzenia dziecka u matki" także gromadzi Główny Urząd Statystyczny. Taki podział jest zamieszczany w Rocznikach Demograficznych, które wydaje się co roku, a więc rzadziej niż ogólne dane dotyczące urodzeń. Najnowszy Rocznik pochodzi z listopada 2018 roku i obejmuje okres do końca roku 2017. Nowsze dane z takim podziałem nie zostały jeszcze opublikowane.
Kiedy zwróciliśmy się o nie do GUS-u, w odpowiedzi poinformowano nas, że "w związku z wprowadzeniem przez Ministerstwo Zdrowia w 2018 roku nowych wzorów karty urodzenia, w których zmieniono zapisy dotyczące liczby dzieci urodzonych przez matkę, co spowodowało poważne problemy z prawidłowym wypełnianiem tych informacji przez lekarzy, nie jest możliwa prezentacja danych o urodzeniach według kolejności urodzenia dziecka w 2018 roku".
W rozmowie z Konkret24 na ten problem zwróciła uwagę również prof. Irena Kotowska, przewodnicząca Komitetu Nauk Demograficznych PAN, która dodała, że nawet jeśli opublikowano by już dane dotyczące kolejnych urodzeń za 2018, byłyby one nieporównywalne z wcześniejszymi latami.
- Nie możemy przeprowadzić analizy urodzeń według ich kolejności dla roku 2018, ponieważ zmienił się zapis o liczbie dzieci urodzonych przez matkę w karcie rejestracji urodzenia. Z tego powodu dane o urodzeniach za 2018 są nieporównywalne z poprzednimi latami - tłumaczy ekspert.
To też przyczynek do rozmowy o tym, jak traktuje się informacje dostarczane do GUS przez określone ministerstwa, na przykład te o urodzeniach dostarcza Ministerstwo Zdrowia.
- Potem się skarżymy na GUS, że nie podaje adekwatnych danych, których potrzebujemy. Jak można zmienić zapisy bez konsultacji z GUS? Co więcej, nie zmieniono tego mimo interwencji GUS, który dowiedział się o tym po ogłoszeniu odpowiedniego rozporządzenia o nowym wzorze karty urodzenia w grudniu 2017 r. Teraz prowadzone są uzgodnienia jak poprawić rejestrację liczby urodzeń , bo dla nas demografów, dane o kolejnych urodzeniach są bardzo ważne. Tak czy inaczej, rok 2018 pod tym kątem jest już stracony.
Z tego powodu weryfikacja słów minister Rafalskiej i jedyne porównanie jest możliwe ze stanem z 2017 roku.
GUS zbiera dane z podziałem na kolejność urodzeń dziecka w przedziale od 1 do "8 i kolejne". Dostępne liczby pokazują, że między 2016 a 2017 rokiem trzecich i następnych dzieci urodziło się w Polsce łącznie o ponad 8,7 tys. więcej.
W 2016 roku było to 59,3 tys., podczas gdy rok później już niemal równo 68 tys. W tym okresie największy przyrost zanotowano wśród urodzeń trzecich dzieci, których w 2017 roku było o ponad 7,4 tys. więcej niż rok wcześniej. Nieznacznie spadła natomiast liczba urodzeń siódmych i następnych dzieci - w 2017 było ich o 69 mniej.
"Efekt krótkotrwały"
Zapytaliśmy demografkę z PAN, czy zgodnie ze słowami Elżbiety Rafalskiej, wzrost trzecich i następnych urodzeń można łączyć z programem "Rodzina 500+". - Analizowałam urodzenia według kolejności w ostatnich latach, to znaczy 2015, 2016 i 2017 rok w odniesieniu do lat poprzedzających. Rzeczywiście w 2016 r. obserwuje się wzrost urodzeń drugich i trzecich dzieci w porównaniu do roku 2015 r. o 6 proc., a w 2017 r. o 10 proc. w porównaniu do roku poprzedniego. Udział urodzeń dalszej kolejności nie przekracza 5 proc. - wyjaśnia prof. Kotowska.
Ekspertka zwraca uwagę na "niepokojący spadek" urodzeń pierwszego dziecka. – Po nieznacznym wzroście tych urodzeń w 2016 r. o 1 proc. w stosunku do 2015 r., nastąpił powrót do tendencji spadkowej, którą obserwujemy od 2010 r., a udział urodzeń pierwszych zmniejszył się do 42,9 proc. w 2017 r. - dodaje.
Takie dane pokazują jednak, że program 500+ mógł wpłynąć na zmianę kalendarza urodzeń i przyspieszyć decyzje rodziców, kiedy zdecydować się na kolejne dzieci. Te decyzje zapewne i tak by zapadły, tylko później.
Zdaniem ekspertki, spadek ogólnej liczby urodzeń w 2018 r. i dane do maja 2019 r. wskazujące na kontynuację tego trendu potwierdzają, "iż wzrost urodzeń w latach 2016-2017 był krótkotrwały". - Co istotne, spadek liczby urodzeń pierwszych dzieci, zdaje się wskazywać, że 500+ nie zmieniło ogólnych zapatrywań na to, czy ktoś zostanie rodzicem, a tylko zmieniło czas pojawiania kolejnych dzieci u rodziców - komentuje prof. Kotowska.
Przewodnicząca Komitetu Nauk Demograficznych PAN uważa, że nie ma podstaw do stwierdzenia, że program 500+ zmienił motywację do posiadania dzieci. - Ponadto nie zapominajmy, że bardzo się poprawiła sytuacja ekonomiczna rodzin wskutek dobrej sytuacji na rynku pracy i wzrostu wynagrodzeń, a to przede wszystkim to stanowi o bezpieczeństwie ekonomicznym rodziny i wpływa na decyzje o dzieciach. Usiłuje się więc narzucić narrację, że decyzje rodzicielskie są stymulowane wyłącznie jasno określonymi profitami, a tak nie jest - podsumowuje.
