Można "zaszczepić" ludzi przed uleganiem dezinformacji? W Niemczech już się próbuje

Niezgoda między zaszczepionymi i niezaszczepionymi może prowadzić do kryzysów relacji w rodzinach czy przyjaźniach - przekonują autorzy tekstu opublikowanego w grudniu na portalu The Conversation. Psycholog z Uniwersytetu Bristolskiego Stephan Lewandowsky i Philipp Schmid, ekspert w zakresie komunikowania o zdrowiu z Uniwersytetu w Erfurcie, jako szczególne zagrożenie postrzegają teorie spiskowe, np. te dotyczące pochodzenia wirusa SARS-CoV-2 czy noszenia masek ochronnych. Ich zdaniem remedium na te problemy jest dialog oparty na zrozumieniu i szacunku. A jako przykład podają to, co zrobiono w Niemczech.

Otóż wobec czwartej fali pandemii kilka niemieckich krajów związkowych podjęło próbę aktywnej walki z fałszywymi informacjami o COVID-19 i szczepieniach. W walce tej biorą udział centra bezpłatnego i anonimowego doradztwa. Z ich usług mogą korzystać osoby, które poszukują pewnej, sprawdzonej wiedzy o pandemii - na przykład po to, by móc ją przekazać członkom rodziny rozpowszechniającym fałszywe informacje.

Trzy centra działają w: Badenii-Wirtembergii, Nadrenii Północnej-Westfalii i w Berlinie. I tak np. Zebra - Centralny Ośrodek Doradztwa w Zakresie Problemów Światopoglądowych BW, który działa we Fryburgu w Badenii-Wirtembergii, na swojej stronie informuje: "Jesteśmy profesjonalnym zespołem doświadczonych doradców z dziedziny psychologii, pedagogiki, medycyny i etnologii". Usługi centrum finansuje Ministerstwo Edukacji i Kultury Badenii-Wirtembergii. Centrum udziela porad osobom, które zetknęły się z nowymi ruchami religijnymi czy ezoteryką, czy właśnie z fałszywymi informacjami o pandemii.

Według raportu rocznego za 2020 rok najwięcej udzielonych porad dotyczyło teorii spiskowych. Podkreślono, że w wielu przypadkach pytania pochodziły od krewnych, przyjaciół i partnerów. Najczęściej dotyczyły strategii rozmowy ze zwolennikami teorii spiskowych czy niebezpieczeństwa związanego z takimi teoriami. Niektórzy pytali, na ile prawdziwe są różne teorie. "W większości przypadków okazało się, że korzystne jest nauczanie strategii komunikacji deeskalacyjnej" - piszą pracownicy centrum Zebra.

Lewandowsky i Schmid piszą, że niemieckie centra stosują technikę opierającą się na rozmowie motywacyjnej. Zakłada powstrzymanie się w dyskusji od wyrażania kategorycznych sądów i stosowanie pytań otwartych. "Na przykład zamiast próbować przytłoczyć przyjaciela lub członka rodziny faktami na temat bezpieczeństwa szczepionek, należy dać tej osobie przestrzeń do wyrażenia swoich obaw, pytając: 'Co sądzisz o szczepionkach?'" - tłumaczą. Przestrzegają, by nie zaprzeczać gwałtownie i nie wyśmiewać rozmówców. Zachęcają, by zechcieć zrozumieć tok rozumowania drugiej osoby i odwoływać się do wspólnych doświadczeń. "O tak, też czytałem to w mediach społecznościowych. Brzmiało naprawdę przerażająco" - to przykładowe zdanie, które buduje zaufanie rozmówców.

Dopiero po zbudowaniu podstawy do dyskusji można zaproponować rozmówcy własną perspektywę: "Czy miałbyś coś przeciwko, gdybym powiedział ci, co wiem o tych postach w mediach społecznościowych?". "Nie ma gwarancji sukcesu, ale porażka jest bardziej prawdopodobna, jeśli ktoś stosuje bezpośrednie, konfrontacyjne podejście, jakkolwiek kuszące by to nie było" - stwierdzają autorzy tekstu.

Autorzy tekstu piszą też o jednym z obiecujących kierunków swoich badań: teorii szczepień. Nazwa nawiązuje do szczepionek nieprzypadkowo - chodzi o ochronę przed potencjalnym atakiem dezinformacji. Aby się "zaszczepić" na fake newsy, wystarczy poznać techniki stosowane przez siewców dezinformacji. "Wiedza o tym, jak działają dezinformatorzy, np. przedstawiając niespójne argumenty lub odwołując się do emocji, może 'zaszczepić' ludzi przed uleganiem dezinformacji" - tłumaczą autorzy tekstu.

Więcej przykładów takich technik jest w "Poradniku skutecznej komunikacji na temat szczepień przeciwko COVID-19", którego autorzy tekstu w The Conversation są współautorami. Poradnik jest dostępny w 12 wersjach językowych, w tym po polsku. Wymienia następujące techniki manipulacji:

Fałszywi eksperci - ludzie często nie mają zasobów, wiedzy lub czasu, żeby rozstrzygnąć, kto naprawdę jest ekspertem w danej dziedzinie. To tworzy pole do działania dla tych, których celem jest wprowadzanie opinii publicznej w błąd.

Fałszywy balans - jak piszą autorzy poradnika: "Kiedy kwestia naukowa jest rozstrzygnięta, przedstawianie 'obu stron', jak gdyby społeczność naukowa była podzielona w tej kwestii, wprowadza opinię publiczną w błąd". Badania dowodzą, że fałszywe relacjonowanie może osłabić poparcie społeczne dla decyzji, które mają oparcie w nauce.

Nierealistyczne oczekiwania - strategia dezinformacyjna polegająca na wykorzystywaniu dwuznaczności niektórych słów. "Na przykład, słowo 'niepewność' to słowo używane przez naukowców do określenia jak dokładnie coś wiemy (np. przez podawanie przedziału ufności dla wartości oszacowanych)" - tłumaczą autorzy poradnika. Twórcy dezinformacji wykorzystują to czasem, podważając wyniki badań naukowych jako "niepewne".

Poradnik zawiera wskazówki, jak rozmawiać ze zwolennikami teorii spiskowych oparte na omówionym wyżej modelu rozmowy motywacyjnej. Podaje m.in. przykładowy przebieg rozmowy między pracownikiem służby zdrowia a pacjentem. Podejściu tradycyjnemu, opartemu na edukowaniu i kierowaniu, przeciwstawia podejście oparte na aktywnym słuchaniu. Autorzy poradnika przekonują, że właśnie aktywne słuchanie pozwala pacjentowi na wyrażenie obaw i sprzecznych uczuć w atmosferze wolnej od oceniania. Wywołanie u pacjenta pozytywnej reakcji i wymiana informacji umożliwiają pracownikowi służby zdrowia przekazanie wiedzy o szczepieniu w formie akceptowalnej dla pacjenta.

Eksperci podkreślają, że problem trudności komunikacyjnych wokół teorii spiskowych może dotyczyć każdego. Niemieckie centra konsultacyjne czy przewodniki są sposobami na to, by spróbować zapobiegać dalszym szkodom psychologicznym związanym z COVID-19 w rodzinach i wśród przyjaciół. "Naukowe umiejętności komunikacji kryzysowej opierają się na empatii i krytycznym myśleniu" - podsumowują Lewandowsky i Schmid. Do stosowania tych zasad zachęcają zarówno kadrę medyczną, jak i całe społeczeństwo. Wszystko po to, by lepiej reagować na infodemię i jej potencjalne skutki.

Autor: oprac. Krzysztof Jabłonowski / Źródło: Konkret24, The Conversation; Zdjęcie: Shutterstock