Przerobiony cytat, wątpliwe wnioski, zmiana czasu - jak rosyjska dezinformacja manipuluje tytułami

Prokremlowskie media oszukują odbiorców, zniekształcając publikowane informacje na wiele sposobów. Strategie takie jak wyolbrzymianie zjawisk, clickbaity czy przeinaczanie cytatów są systematycznie stosowane, by przyciągnąć czytelników i podać im przekaz zgodny z polityką Kremla. W świecie mediów starających się za wszelką cenę przyciągnąć uwagę nie jest to niby sytuacja niezwykła - ale w dezinformacji niebezpieczna.

Dochodzi do sytuacji, gdy treść artykułu opublikowanego w prokremlowskim medium obala to, co podano w jego tytule, który wprowadzał w błąd - zwraca uwagę unijny zespół EU vs Disinfo, który zajmuje się m.in. walką z rosyjską dezinformacją.

W nowej analizie zespół EU vs Disinfo przyjrzał się manipulacji stosowanej w tytułach przez prokremlowskie ośrodki dezinformacji. Dlaczego akurat wziął pod lupę tytuły? Wyjaśniamy.

Eksperci EU vs Disinfo przypominają to, co już wiemy: media społecznościowe zmieniły sposób, w jaki konsumujemy wiadomości. Coraz częściej czytamy tylko nagłówki tekstów pojawiających się na naszym Facebooku czy Twitterze, nie wchodząc już w sam tekst. A tytuły mogą zwodzić, nie odzwierciedlać wiernie informacji zawartych w artykule. Ludzie reagują emocjonalnie na sam tytuł i dzielą się artykułami, których w ogóle nie przeczytali. Ponadto - zauważa zespół EU vs Disinfo - nawet jeśli czytelnik przeczyta artykuł, najprawdopodobniej pozostanie w nim myśl przemycona w tytule, która sprawia, że poczuje się komfortowo. Nagłówek ma moc zmieniania tego, w jaki sposób czytamy, myślimy i zapamiętujemy artykuł.

Zespół EU vs Disinfo wyróżnił dziewięć typów manipulacyjnych tytułów, są to: clickbaity, listy i rankingi; przeinaczanie faktów na potrzeby utrwalenia stereotypu; przerabianie cytatu w celu zmiany jego znaczenia; nagłówki przeczące treści artykułu; manipulacyjne metonimie (zastąpienie jednej nazwy inną, ale mającą związek z tą pierwszą); używanie bohatera konkretnego, określonego zamiast nieokreślonego, anonimowego (odmiana metonimii), używanie czasu teraźniejszego zamiast przyszłego; dyskusyjne wnioski zawarte w tytule; używanie przesadnej terminologii, wyolbrzymianie.

Poniżej przedstawiamy wybrane przykłady tych z nich, które służą nie tylko przyciągnięciu uwagi czytelnika (jak klasyczne clickbajty), ale przede wszystkim pozwalają nim manipulować.

"Prawdziwe niebezpieczeństwo zachodnich szczepionek Pfizer i Moderna"

Tytuł tekstu z serwisu News Front FR z 12 marca 2020 roku. W artykule podano, że "niektóre zagraniczne publikacje podają przykłady strasznych konsekwencji szczepień" preparatami Pfizer i Moderna, a "Europejczycy są również zaniepokojeni popularną niegdyś szczepionką AstraZeneca". Celem tekstu jest utrwalenie przeświadczenia o śmiertelnym niebezpieczeństwie związanym z przyjęciem tych szczepionek. Tylko że w tekście nie ma dowodów na "prawdziwe niebezpieczeństwo", są podane wybiórcze przypadki. Już lead tekstu sugeruje, jaki był jego cel: "Ponieważ zaufanie wielu krajów europejskich do rosyjskiego Sputnika V szybko rośnie, skuteczność zachodnich szczepionek Moderna i Pfizer jest coraz bardziej kwestionowana".

"Szczepienie niebezpieczną AstraZeneką jest jak gra w rosyjską ruletkę"

Tytuł tekstu z serwisu ivenews.am z 22 kwietnia 2021 roku. W artykule stwierdzono, że szczepienie szczepionką przeciw COVID-19 firmy AstraZeneca "może dzisiaj zakończyć się zakrzepem krwi i spowodować śmierć". Ma być to "fakt znany niemal na całym świecie". Przypomniano, że Europejska Agencja Leków (EMA) stwierdziła, iż może istnieć związek między przyjęciem szczepionki AstraZeneca a zakrzepicą mózgu. Jednak nie poinformowano już, że zdaniem EMA to jest bardzo rzadki skutek uboczny, a szczepionka jest efektywna i ratuje życie.

"Nawalny, 'członek piątej kolumny, która działa wewnątrz Rosji'"

Tytuł tekstu z serwisu Sputnik Mundo z 1 maja 2021 roku. Opisuje, że federalna agencja zajmująca się zwalczaniem prania pieniędzy i finansowania terroryzmu Rosfinmonitoring umieściła na liście organizacji ekstremistycznych lub terrorystycznych Sztaby Nawalnego - sieci biur opozycyjnego polityka Aleksieja Nawalnego. Tylko że już przed publikacją tekstu bliski współpracownik Nawalnego Leonid Wołkow ogłosił decyzję o rozwiązaniu Sztabów Nawalnego - o czym informował m.in. portal TVN24.pl. Tytuł tekstu w Sputnik Mundo miał utrwalić negatywny wizerunek Nawalnego, bo sformułowanie "piąta kolumna" stosuje się w odniesieniu do obywateli lub grup uznawanych za wrogów wewnętrznych, sabotażystów czy szpiegów.

"Pandemia koronawirusa wykończy UE"

Tytuł tekstu z serwisu News Front FR z 4 kwietnia 2020 roku. Historię zilustrowano grafiką flagi UE podzielonej na dwie części. Artykuł opisuje jednak co innego, niż można by się spodziewać po tytule. Przewodniczący Monachijskiej Konferencji Bezpieczeństwa Wolfgang Ischinger napisał felieton, w którym stwierdził, że pandemia była największym wyzwaniem dla UE od czasów drugiej wojny światowej. Zacytował w nim premiera Portugalii António Costa, który powiedział: "Albo UE zrobi, co trzeba, albo to jej koniec". To inny przekaz niż wynika z nagłówka w News Front FR. Zamiast bezwarunkowej przepowiedni upadku UE słowa portugalskiego polityka były bowiem wezwaniem do podjęcia działań, by rozwiązać kryzys.

"TheBabel: Chruszczow oddał Krym Ukrainie z powodu braku funduszy"

Tytuł tekstu z News Front z 2 marca 2020roku. Ukraiński portal TheBabel w rzeczywistości w swoim artykule obalał mit o "darze Chruszczowa" dla Ukrainy, opisując, jak to Chruszczow nie był w stanie samodzielnie podejmować decyzji o przekazaniu Krymu Ukrainie. News Front dokładnie streścił materiał z TheBabel, jednak zaprzeczając jego treści w nagłówku.

"Hiszpania zatrzymuje 'majdanowego' zabójcę ukraińskich stróżów prawa"

Tytuł z serwisu novorosinform.org z 5 maja 2021 roku. W artykule przeczytamy, że mężczyzna jest podejrzewany o zabójstwo funkcjonariuszy policji podczas Rewolucji Godności na Majdanie (2013–2014). Tylko że w momencie publikacji artykułu nie zapadł jeszcze prawomocny wyrok w tej sprawie, który stwierdzałby, że mężczyzna jest winien stawianych mu zarzutów.

"Niemcy wymieniają trzy powody, dla których warto kupić Sputnik V"

Tytuł tekstu z serwisu News Front z 27 marca 2021 roku. W tekście tym wcale nie niemieckie władze lub ich przedstawiciele podają powody, dla których warto kupić rosyjską szczepionkę - zrobił to dziennikarz Matthias Bruggmann na łamach niemieckiej biznesowej gazety "Handelsblatt". Tekst w News Front streszcza argumenty niemieckiego dziennikarza.

"Brytyjczycy czekają w kolejce po darmowe jedzenie"

Tytuł tekstu z serwisu News Front FR z 4 grudnia 2020 roku. Z treści artykułu dowiemy się, że w Wielkiej Brytanii rośnie liczba mieszkańców, którzy zwracają się o pomoc do lokalnych banków żywności. News Front powołuje się na materiał agencji Reuters. Trussell Trust, organizacja charytatywna obsługująca ponad 1300 banków żywności w Wielkiej Brytanii, przewidywała, że obciążenie pracą w okresie przedświątecznym od października do grudnia wzrośnie o 61 proc. Przedstawiciel organizacji mówi, że z powodu COVID "w tej chwili wielu ludzi cierpi z powodu ubóstwa dochodów i żywności" - ale w tekście wyraźnie jest zaznaczone, że taka sytuacja dotyczy tych, których dotknął lockdown bądź stracili pracę, a nie że cały naród popadł w ubóstwo.

"Niemcy wyjaśniają, dlaczego Sputnik V jest lepszy od swoich zachodnich odpowiedników"

Tytuł tekstu z serwisu News Front z 10 marca 2021 roku. Po przeczytaniu artykułu dowiadujemy się, że Niemcy to tak naprawdę jedna osoba - Thomas Mertens, przewodniczący Stałej Komisji ds. Szczepień w Instytucie Roberta Kocha. W wywiadzie dla dziennika "Rheinischen Post" stwierdził, że Sputnik V "to dobra szczepionka". Tłumaczył, że - podobnie jak w przypadku preparatu AstraZeneca - Sputnik V to szczepionka wektorowa "ale inaczej niż w AstraZenece wykorzystuje ona dwa różne wirusy wektorowe dla pierwszej i drugiej dawki". Wywiad w polskich mediach omówił m.in. serwis DW.com.

"Ogłoszono umowy z Hiszpanią, Włochami, Francją i Niemcami w sprawie produkcji szczepionki Sputnik V"

Tytuł tekstu z serwisu Sputnik Mundo z 15 marca 2021 roku. Z tytułu artykułu można odnieść wrażenie, że umowy mają być zawarte z rządami wymienionych krajów. Tymczasem Rosyjski Fundusz Inwestycji Bezpośrednich (RDIF) poinformował, że osiągnął porozumienie z konkretnymi firmami z Włoch, Hiszpanii, Francji i Niemiec w celu uruchomienia produkcji szczepionki Sputnik V.

"Japończycy narzekają na rząd obawiający się Rosji"

Tytuł z serwisu News Front z 8 stycznia 2021 roku. Artykuł opiera się na rzekomych (nie podano ich źródła) komentarzach japońskich czytelników portalu Yahoo News Japan, które miały pojawić się pod artykułem o wspólnym patrolu samolotów dalekiego zasięgu rosyjskich i chińskich sił powietrznych w regionie Azji i Pacyfiku pod koniec grudnia 2020 roku. Materiał ma sprawić wrażenie, że opinie wyrażone w przytoczonych komentarzach są opinią dużej grupy Japończyków ("the Japanese").

"Stany Zjednoczone tracą pozycję lidera gospodarczego: pierwsze miejsce zajmują Chiny"

Tytuł z serwisu News Front FR z 31 marca 2021 roku. Tymczasem w artykule czytamy: "już teraz analitycy szacują, że chińska gospodarka może wyprzedzić Stany Zjednoczone do 2028 roku - dwa lata wcześniej niż oczekiwano przed pandemią".

"USA wznawia sankcje wobec białoruskich spółek państwowych"

Tytuł z serwisu News Front z 20 kwietnia 2021 roku. Amerykański Departament Stanu uzależnił wznowienie sankcji wobec dziewięciu firm petrochemicznych z Białorusi od tego, czy prezydent Aleksander Łukaszenko wypuści więźniów politycznych i rozpocznie rozmowy ze swoimi przeciwnikami. Jeśli prezydent Białorusi nie spełni postawionych warunków, amerykańskie sankcje mają wejść w życie 3 czerwca br., informuje agencja informacyjna Associated Press (AP).

"NATO nie może pokonać COVID-19 bez rosyjskiej szczepionki Sputnik V"

Tytuł z serwisu News Front z 24 marca 2021 roku. W artykule nie znajdziemy ani argumentów, ani danych na poparcie tezy przedstawionej w tytule. Informuje on tylko o tym, że zakażenie COVID-19 stwierdzono u norweskich żołnierzy batalionu pancernego, którzy przybyli do obozu w Rukli na Litwie 3 lutego br. w ramach programu NATO mającego na celu wzmocnienie obecności w Europie Wschodniej jako wsparcie dla sojuszników.

"W Europie panuje chaos, a Sputnik V jest w epicentrum: zachodnie media znalazły winowajcę"

Tytuł z serwisu Sputnik Belarus z 4 maja 2021 roku. Tytuł luźno parafrazuje fragment artykułu "The New York Times": "Nadal nie jest jasne, czy Sputnik V, pierwsza na świecie zarejestrowana szczepionka COVID-19, jest medycznym przełomem ogłoszonym zeszłego lata przez prezydenta Rosji Władimira W. Putina, ale okazał się niezwykle skuteczny w szerzeniu zamętu i podziałów w Europie".

"Rosja była gotowa pomóc zamrożonym amerykańskim stanom, ale Stany Zjednoczone odmówiły"

Tytuł z serwisu Sputnik Georgia z 11 marca 2021roku. "Moskwa była gotowa pomóc zamrożonemu Teksasowi, Oklahomie i Luizjanie, ale Stany Zjednoczone odmówiły" - powiedział w rozmowie z RIA Novosci konsul generalny Rosji w Houston Aleksandr Zacharow. Według niego Amerykanie odpowiedzieli, że "nie potrzebują dodatkowych środków, ale są niezmiernie zainteresowani rosyjskimi doświadczeniami w budowaniu infrastruktury przystosowanej do niskich temperatur". Czyli strona amerykańska nie była całkowicie niezainteresowana pomocą Rosji.

"Nowa śmiercionośna broń hipersoniczna: Wielka Brytania przestraszona rosyjską próbą rakietową"

Tytuł z serwisu News Front z 5 maja 2021 roku. Podstawą dla twierdzenia był artykuł dziennikarza Willa Stewarta opublikowany na brytyjskim portalu Daily Mail. News Front napisał, że najnowszy rosyjski pocisk RS-28 "Sarmat" może zniszczyć Anglię lub Teksas. Tymczasem w artykule dziennikarz pisze, że to "Moskwa chwali się, że nowa broń może ominąć tarczę obronną Stanów Zjednoczonych i jest w stanie zniszczyć obszar wielkości Anglii i Walii - lub Teksasu".

"RhinoShield finansował ludobójstwo mieszkańców Donbasu"

Tytuł z serwisu News Front FR z 17 stycznia 2021 roku. Termin ludobójstwo został utworzony 1944 roku przez polskiego prawnika pochodzenia żydowskiego Rafała Lemkina. Określa masowe zabijanie lub eksterminację grup ludzkich. Przyjęto go w prawie międzynarodowym po drugiej wojnie. Obecnie jego zastosowanie do opisywania wojny na Donbasie jest wyolbrzymieniem skali konfliktu i ma na celu wywołanie skrajnych emocji u czytelnika.

Autor: Gabriela Sieczkowska / Źródło: Konkret24, EU vs Disinfo; zdjęcie: Shutterstock