Powoływanie specjalnych państwowych funduszy to już stała taktyka rządu Zjednoczonej Prawicy - mimo zastrzeżeń ekonomistów i kontrolerów Najwyższej Izby Kontroli, których zdaniem w takim działaniu chodzi o zamazywanie rzeczywistej wielkości wydatków budżetowych i unikanie wzrostu deficytu finansów publicznych.

Pod dokumentem programowym Polski Ład podpisali się prezes PiS Jarosław Kaczyński, premier Mateusz Morawiecki, liderzy Solidarnej Polski Zbigniew Ziobro i Porozumienia Jarosław Gowin. Jak napisano w tym dokumencie, jest to "kompleksowa strategia przezwyciężenia skutków pandemii", "plan gospodarczej odbudowy". Zawiera m.in. pakiet rozwiązań podatkowych (zmniejszenie obciążeń podatkowych dla części podatników), propozycje zwiększenia wydatków na zdrowie, utworzenia co najmniej pół miliona miejsc pracy itd. A realizacji części celów mają służyć właśnie specjalnie utworzone fundusze.

"Razem już ponad 50. PRL pobity"

Na to jak Polski Ład odnosi się do sfery finansów publicznych zwrócił uwagę główny ekonomista Fundacji Forum Obywatelskiego Rozwoju dr Sławomir Dudek. "Nowy #PolskiŁad w #finansepubliczne >15 nowych funduszy, agencji w 'ładzie' > lata 16-20 > powstało 36 > razem już ponad 50 > PRL pobity stołki, slajdy, PR, nieprzejrzystość ..." - napisał na Twitterze (pisownia posta oryginalna), dołączając grafiki z nazwami funduszy wymienionych w Polskim Ładzie.

Fundusze są tworzone na podstawie odrębnych ustaw. Ich przychody pochodzą ze środków publicznych, a koszty są ponoszone na realizację wyodrębnionych zadań państwowych. W praktyce jest to osobny rachunek bankowy (prowadzi je Bank Gospodarstwa Krajowego), którym dysponuje minister bądź inny organ wskazany w ustawie powołującej dany fundusz.

Jak sprawdziliśmy, w Polskim Ładzie wymieniono nazwy 11 funduszy – dziewięć jest nowych, dwa już istnieją. Z tych nowych siedem miałoby finansować zadania, których zakres pokrywa się z już istniejącymi funduszami bądź programami wykorzystania funduszy europejskich.

Nowe fundusze wymienione w Polskim Ładzie to:

1. Fundusz Polski Ład

- o wartości do kilkudziesięciu miliardów złotych, który w połączeniu ze środkami europejskimi pozwoli wygenerować ponad 500 tys. miejsc pracy.

2. Fundusz Modernizacji Szpitali

- jego działalność miałaby polegać na przekazywaniu samorządom środków na realizację inwestycji w placówkach opieki zdrowotnej funkcjonujących na ich terenie. Utworzenie tego funduszu premier Mateusz Morawiecki zapowiadał już na konwencji programowej PiS we wrześniu 2019 roku, z budżetem 2 mld zł. Do tej pory taki fundusz nie powstał.

3. Krajowy Fundusz Rewitalizacji

- finansujący gminne programy rewitalizacji (także miejskich kamienic). Tylko że środki na te cele można znaleźć w różnych programach operacyjnych finansowanych z funduszy europejskich. Ponadto z danych Ministerstwa Rozwoju, Pracy i Technologii wynika, że programy rewitalizacji ma w swoich budżetach 1500 gmin.

4. Fundusz Wzajemnego Gwarantowania Dochodów

- jego celem ma być wsparcie dla rolników poprzez obniżenie kosztów ubezpieczeń, co umożliwi rolnikom bezpieczniejsze prowadzenie gospodarstwa i stabilizację dochodów.

5. Fundusz Nowoczesnych Kompetencji

- ma służyć dofinansowaniu wkładu na badania i rozwój, a także wspomagać przekwalifikowanie pracowników w ramach cyfryzacji polskiego przemysłu. Co ciekawe, takie same cele ma Program Fundusze Europejskie dla Nowoczesnej Gospodarki z budżetem 36 mld zł do wykorzystania do 2027 roku.

6. Fundusz Sportowy

- miałby finansować działalność szkolnych trenerów zdrowia i wspierać finansowo szkoły w uprawianiu przez uczniów mało popularnych dyscyplin sportowych. To podobne zadania, jakie mają już istniejące dwa inne fundusze: Fundusz Rozwoju Kultury Fizycznej (roczny budżet na wydatki 1 mld zł) i Fundusz Zajęć Sportowych dla Uczniów – 21 mln zł rocznie do wydania.

7. Fundusz Młodzieżowych Rad Gmin

- program grantowy na działania projektowe młodych ludzi, którzy w lokalnych społecznościach we współpracy z radami gmin będą projektowali atrakcyjne rozwiązania angażujące młodzież. To podobne cele, jakie są zawarte w Programie Rozwoju Organizacji Obywatelskich realizowanym przez rządowy Narodowy instytut Wolności.

8. Fundusz Ekologii

- celem ma być promowanie postaw ekologicznych wśród ludzi młodych. Miałby zostać utworzony w ramach Funduszu Inicjatyw Obywatelskich, z którego dotacje rozdziela Narodowy Instytut Wolności.

9. Fundusz Patriotyczny

- będą z niego przydzielane granty na projekty kulturalne utrwalające w nowoczesnej formule dziedzictwo narodowe. Powołanie "w najbliższym czasie" podobnego funduszu premier ogłosił w trakcie kampanii prezydenckiej 5 lipca 2020 roku. Fundusz do tej pory nie powstał, a jego cele byłyby zbliżone do tych, które realizuje Polska Fundacja Narodowa.

Polski Ład wymienia ponadto dwa już istniejące fundusze:

Fundusz Medyczny

- obiecany przez prezydenta Andrzeja Dudę w trakcie ostatniej kampanii prezydenckiej; służy finansowaniu drogich terapii, onkologii i realizacji badań nad nowymi terapiami. Działa od listopada 2020 roku na podstawie ustawy, a jego budżet to 4 mld zł rocznie.

Fundusz Szerokopasmowy

- został utworzony w sierpniu 2019 roku, ma wpierać budowę sieci szybkiego światłowodowego połączenia teleinformatycznego. Jego budżet roczny to 130 mln zł. Tymczasem z Programu Fundusze Europejskie na Rozwój Cyfrowy nasz kraj ma do dyspozycji m.in. na ten cel 2 mld euro do 2027 roku - czyli 1,2 mld zł rocznie.

Krajowy Plan Odbudowy też funduszami stoi

Jak zauważył dr Sławomir Dudek z FOR, również w Krajowym Planie Odbudowy zapisano utworzenie kolejnych funduszy celowych. Są to:

1. Fundusz Zielonej Transformacji Miast

- ma zapewnić finansowanie inwestycji samorządowych dotyczących poprawy jakości powietrza, zielonej i niebieskiej infrastruktury, zwiększenie powierzchni biologicznie czynnej, inwestycje miejskie oparte na przyrodzie, rozwój infrastruktury transportu zeroemisyjnego, poprawa efektywności energetycznej budynków.

2. Fundusz Rozwoju Obszarów Miejskich

- ma sfinansować samorządowe inwestycje w rewitalizację obszarów zdegradowanych np. poprzez składowanie odpadów.

3. Fundusz Niskoemisyjny

- finansowanie w postaci wejść kapitałowych, pożyczek, gwarancji i dotacji na rozbudowę potencjału wytwórczego przemysłu niskoemisyjnego.

4. Fundusz Rozwojowy

- wzmocnienie potencjału gospodarczego Śląska poprzez zagospodarowanie zdegradowanych terenów pogórniczych.

5. Fundusz Rozwoju Zawodowego

- finansowanie doskonalenia kadr publicznych służb zatrudnienia, doradców zawodu w urzędach pracy.

6. Fundusz Kredytowania Studiów Medycznych

- da możliwość pozyskania kredytu na studia medyczne; kredyt będzie mógł być przyznany raz, maksymalnie na sześć lat, z możliwością umorzenia.

"Środki z funduszy celowych są dzielone poza sferą parlamentu, poza regułami wydatków budżetowych"

Zapowiedź powołania jakiegoś funduszu wcale nie oznacza, że on powstanie. W lipcu 2020 roku opisaliśmy w Konkret24 losy kilku funduszy zapowiedzianych przez rząd w trakcie kampanii wyborczej przed wyborami parlamentarnymi 2019 roku. Już wówczas premier zapowiadał utworzenie Funduszu Patriotycznego, który miał "służyć budowaniu postaw patriotycznych i wspierać pasjonatów historii, którzy biorą udział w grupach rekonstrukcyjnych."

- Przypuszczam, że część z tych zapowiedzianych funduszu w ogóle nie powstanie - stwierdza w rozmowie z Konkret24 dr Sławomir Dudek z FOR. - A to dlatego, że zapowiedzi takich funduszy służą zabiegom PR-owym: do chwalenia się na slajdach, że mamy pieniądze na jakiś cel - mówi.

Gdyby jednak te 15 nowych funduszy, których utworzenie zapowiedziano w Polskim Ładzie i Krajowym Planie Odbudowy, powstało, to państwowych funduszy celowych byłoby już łącznie 50. Bo obecnie istnieje ich 35, z czego 12 powołano w trakcie rządów PiS.

- Ich powołanie pozwala na zamazanie obrazu finansów publicznych. O ile budżet państwa jest tworzony w świetle kamer, pod kontrolą parlamentu, odbywa się nad nim dyskusja publiczna, o tyle środki z funduszy celowych są dzielone poza sferą parlamentu, poza regułami wydatków budżetowych. To pozwala rządowi na kreatywność finansową - podkreśla dr Dudek. I dodaje: - Co więcej, rząd zaczyna tworzyć fundusze poza sferą finansów publicznych, poza kontrolą i regułami ustawy o finansach publicznych. Takim przykładem może być Fundusz Zwalczania COVID-19, który de facto jest równoległym budżetem, którym dysponuje premier i wybrani ministrowie.

Tworzenie funduszy krytykowała już Najwyższa Izba Kontroli w analizach wykonania budżetu państwa. Zwróciła uwagę, że "oprócz wzrostu liczby tych funduszy, w ostatnich latach obserwowana jest tendencja ustawowego rozszerzania zakresu zadań finansowanych ze środków państwowych funduszy celowych o zadania niezwiązane z celami, dla których został utworzony dany fundusz. Taki sposób wykorzystania środków funduszy celowych oznacza także zmianę sposobu finansowania zadań publicznych tak, że wydatki dokonywane są poza rachunkiem dochodów i wydatków, bez zwiększania deficytu budżetu państwa".

Doktor Dudek zwraca uwagę na fakt, że od 2016 roku powołano 36 nowych funduszy, agencji wykonawczych i instytucji budżetowych. - Tworzy się w ten sposób karuzelę finansową, dzięki której łatwo jest ukryć wątpliwe co do celu wydatki - ocenia. Jego zdaniem pozytywnie brzmi zapowiedź podporządkowania funduszy celowych tzw. regule wydatkowej. Określa ona limit wydatków finansów publicznych - nie mogą one rosnąć szybciej, niż rośnie PKB. - Ale i tak rząd ma możliwości wychodzenia poza regułę wydatkową, na przykład przekazując obligacje dla TVP - dodaje dr Dudek.

Te fundusze zapowiadano, ale nie powstały

Rządowych funduszy byłoby jeszcze więcej, gdyby zrealizowano wszystkie zapowiedzi z kampanii wyborczych. We wrześniu 2019 roku na konwencji PiS, podobnie jak rok później, premier zapowiadał, że powstaną:

Fundusz Modernizacji Szpitali

- miał być częścią Funduszu Medycznego, ale nie został do niego włączony i nie powstał. Kolejny raz jego utworzenie zapowiedziano w Polskim Ładzie.

Fundusz 100 Obwodnic

- również nie został utworzony, a budowa obwodnic jest finansowana z Krajowego Funduszu Budowy Dróg.

Fundusz Kolej+

- miano z niego finansować inwestycje w infrastrukturę kolejową, ale te są finansowane w ramach Programu Uzupełniania Lokalnej i Regionalnej Infrastruktury Kolejowej - Kolej Plus.

Fundusz Remontowy

- miał sfinansować remonty 150 dworców, ale go nie utworzono.

Fundusz Inwestycji w Szkołę

- jego budżet miał wynosić 2 mld zł i być uzupełniany w miarę możliwości, ale funduszu nie powołano.

Fundusz Inwestycji Samorządowych

- premier Morawiecki zapowiedział jego powstanie w marcu, a prezydent w maju 2020 roku; fundusz miał zasilać samorządy, by mogły skorzystać ze środków europejskiego Funduszu Odbudowy. Nie został powołany.