Referendum aborcyjne się odbyło, ustawa uchwalona: jaki ruch ma prezydent? 

Według zapowiedzi marszałka Sejmu Szymona Hołowni na posiedzeniu izby zaczynającym się 10 kwietnia posłowie mają rozpocząć prace nad czterema projektami ustaw dotyczących złagodzenia obowiązujących teraz przepisów o przerywaniu ciąży. Dwa projekty ustaw złożyła Lewica: jeden dotyczy możliwości przerywania ciąży do 12. tygodnia (w szczególnych przypadkach do 24. tygodnia), drugi - zmian w Kodeksie karnym uchylających karanie za dokonanie aborcji; trzeci projekt złożyli posłowie Koalicji Obywatelskiej (o aborcji do 12. tygodnia); czwarty projekt przygotowała Trzecia Droga (też zakłada generalną zasadę możliwości przerwania ciąży do 12. tygodnia). Czym różnią się te projekty i jak mogą być procedowane - wyjaśnialiśmy w Konkret24.

CZYTAJ WIĘCEJ W KONKRET24: "Kodeksowe" i "niekodeksowe". Cztery projekty ustaw dotyczących aborcji

Ponadto politycy Trzeciej Drogi zapowiadają wniosek o przeprowadzenie ogólnokrajowego referendum w tej sprawie. Szymon Hołownia 9 marca na spotkaniu w Tychach mówił: "Chcecie realnej zmiany, to może być już trudno w tym Sejmie - dużo łatwiej będzie w polskim społeczeństwie. I dlatego mówimy o referendum".

O projekty ustaw dotyczących złagodzenia przepisów aborcyjnych został zapytany 12 marca prezydent Andrzej Duda w wywiadzie dla TVN24, który przeprowadził z nim waszyngtoński korespondent "Faktów" TVN Marcin Wrona. "Mój pogląd na temat aborcji jest znany: jestem człowiekiem, który broni życia" - powiedział Andrzej Duda. "Dla mnie aborcja jest pozbawieniem życia małego człowieka, który znajduje się w łonie matki. I jeżeli ktoś żąda aborcji, to dla mnie żąda prawa do zabijania" - dodał.

Marcin Wrona zapytał prezydenta: "Jeżeli w sprawie aborcji odbędzie się referendum, jeżeli wola narodu będzie taka, aby złagodzić podejście do aborcji, zaakceptuje Pan to?" Andrzej Duda odpowiedział: "Mój pogląd jest taki: nie powinno być referendum w sprawach życia i śmierci".

"A jeśli takie referendum będzie?" – dopytywał dziennikarz. "Nie powinno być referendum w sprawach życia i śmierci" – brzmiała kolejna odpowiedź prezydenta. Marcin Wrona nie ustępował: "Czyli nie zaakceptowałby Pan woli społeczeństwa?" Prezydent kolejny raz odpowiedział tak samo: "Nie powinno być referendum w sprawach życia i śmierci".

Andrzej Duda uniknął więc deklaracji, co zrobi, jeśli doszłoby do referendum w sprawie złagodzenia warunków dokonywania aborcji i okazało się ono wiążące. Wyjaśniamy, jakie miałby wówczas możliwości.

Inicjatywa przeprowadzenia referendum należy do: - prezydenta (musi mieć jednak zgodę Senatu); - Sejmu - który decyduje o referendum z własnej inicjatywy albo na wniosek Senatu, Rady Ministrów lub pół miliona obywateli.

Ponieważ zdaniem Andrzeja Dudy "nie powinno być referendum w sprawach życia i śmierci", on raczej inicjatorem referendum w sprawie przepisów aborcyjnych nie będzie. Z wypowiedzi polityków Trzeci Drogi wynika, że zakładają sejmową ścieżkę organizacji referendum. Zgodnie z Regulaminem Sejmu, do którego odsyła w tej kwestii ustawa o referendum ogólnokrajowym, to:

Kluby Polski 2050 Szymona Hołowni i PSL mają w sumie 64 posłów. Jeśli skłonią kilku innych posłów do podpisania wniosku o referendum, to taki wniosek - po przeprowadzeniu debaty - Sejm w drodze uchwały przegłosowuje bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W przypadku ostatniego referendum, które odbyło się razem z wyborami 15 października  2023 roku, większość bezwzględna do uchwalenia uchwały o referendum wynosiła 226 posłów - za uchwałą głosowało 234 posłów, 210 było przeciw, siedmiu się wstrzymało.            

Prezydent nie ma prawnych możliwości zablokowania uchwały Sejmu w sprawie przeprowadzenia referendum.

Zakładając, że referendum się odbyło, wynik jest wiążący (to znaczy, że zagłosowało więcej niż połowa uprawnionych do głosowania), a na pytanie/pytania o złagodzenie przepisów dotyczących aborcji większość z nich odpowiedziała pozytywnie – to według ustawy o referendum:

"Właściwe organy państwowe" - czyli kto? Zdaniem dr. Mateusza Radajewskiego z Wydziału Prawa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu SWPS we Wrocławiu, jeśli przedmiotem referendum były zmiany ustawodawcze, to "inicjatywę ustawodawczą w tej sprawie może wykonać każdy uprawniony podmiot". Zgodnie z konstytucją prawo do zgłaszania projektów ustaw mają: posłowie, Senat, prezydent, rząd i grupa 100 tys. obywateli.

Według nieżyjącego już wybitnego konstytucjonalisty prof. Piotra Winczorka realizacja wiążącego wyniku referendum "jest głównie obowiązkiem Rady Ministrów, albowiem do niej należy prowadzenie wewnętrznej i zagranicznej polityki państwa".

Natomiast co do prezydenta, to - jak napisał prof. Winczorek w pracy "Kilka uwag o polskich referendach" - "ze względu na to, że przedmiotowy zakres jego zadań jest konstytucyjnie ograniczony (por. art. 126 ust. 1 i 2), oczekiwać by należało, że będzie korzystał z inicjatywy ustawodawczej o tyle, o ile dana sprawa należy do tego właśnie zakresu, a także gdy sam był inicjatorem referendum w tej sprawie". Artykuł 126 ust. 1 i 2 Konstytucji RP stanowią, że prezydent jest najwyższym przedstawicielem władzy i czuwa nad przestrzeganiem konstytucji. Innymi słowy, według prof. Winczorka, prezydent zgłasza projekt ustawy realizującej wynik referendum tylko wtedy, kiedy referendum zostało przeprowadzone z jego inicjatywy i w sprawach dotyczących konstytucji.

Inaczej rolę prezydenta widzi dr Radajewski. W przypadku bierności "właściwych organów państwowych" - jak napisał ekspert w opinii dla Konkret24 - "projekt ustawy powinien przygotować Prezydent RP jako organ czuwający nad przestrzeganiem konstytucji (art. 126 ust. 1), a zatem również czuwający nad wykonaniem woli narodu wyrażonej w wiążącym referendum".

Niezależnie od tego, kto – prezydent, posłowie czy rząd – zajmie się opracowaniem odpowiedniego projektu ustawy realizującej wynik referendum, takie postępowanie będzie się toczyć zwykłym trybem ustawodawczym. Wtedy prezydentowi - jak w przypadku każdej ustawy - będzie przysługiwało prawo weta albo będzie mógł odesłać uchwaloną ustawę do Trybunału Konstytucyjnego. Zdaniem dr. Radajewskiego prezydent nie może jednak tego zrobić "wyłącznie dlatego, że nie zgadza się z postulowaną zmianą, w tym zakresie jest bowiem związany wolą narodu wyrażoną w referendum".

Doktor Radajewski tłumaczy: "Prezydent może jednak swobodnie skorzystać z tych instrumentów (weto, odesłanie do TK - red.), gdy stwierdzi, że uchwalona przez parlament ustawa nie wykonuje wyniku referendum albo czyni to w niewłaściwy sposób. Np. jeśli naród w referendum wypowie się ogólnie za liberalizacją przepisów aborcyjnych bez określenia granic czasowych legalnej aborcji, prezydent będzie mógł zawetować ustawę, która będzie dopuszczać aborcję na życzenie do 14. tygodnia ciąży, wskazując, że jego zdaniem granicą w tym wypadku powinien być 12. tydzień; tak samo prezydent będzie mógł zawetować zwykłą ustawę, jeśli stwierdzi, że realizacja wyrażonej w referendum woli narodu wymaga uchwalenia nie zwykłej ustawy, lecz ustawy o zmianie konstytucji".

Jeśli prezydent zawetuje ustawę realizującą wynik referendum, do jego odrzucenia potrzeba 3/5 głosów w obecności minimum połowy ustawowej liczby posłów. Takiej większości w Sejmie rządząca koalicja teraz nie ma.

Co w sytuacji, gdy prezydent nie zgodzi się na podpisanie ustawy tylko dlatego, że nie zgadza się z jej treścią? Wtedy według dr. Radajewskiego "dopuści się deliktu konstytucyjnego, co może być podstawą do pociągnięcia go do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu". Tylko że - tu opieramy się na zdaniu prof. Winczorka - w takiej sytuacji "trzeba udowodnić, że brak jego aktywności, gdy idzie o wykonanie pozytywnej decyzji podjętej w referendum, był zamierzony, a sprawa, której ono dotyczyło, mieści się w zakresie jego zadań".

Według dr. Radajewskiego "konstytucja nawet Prezydentowi RP gwarantuje wolność sumienia". "Jeżeli więc nie będzie się on zgadzał z treścią ustawy z przyczyn światopoglądowych, ma możliwość złożenia rezygnacji z urzędu w trybie art. 131 ust. 2 pkt 2 Konstytucji RP. Wówczas zobowiązanym do podpisania ustawy stanie się pełniący obowiązki głowy państwa Marszałek Sejmu" - pisze ekspert. Wskazuje też na możliwe zastosowanie art. 131 ust. 1 Konstytucji RP, czyli na "potraktowanie sprzeciwu sumienia prezydenta jako czasowej niezdolności do pełnienia obowiązków". "Wówczas, po podpisaniu ustawy przez marszałka Sejmu, prezydent mógłby powrócić do dalszego pełnienia swojego urzędu" – pisze ekspert w opinii dla Konkret24.