Kaczyński o "ruinie rolnictwa", opłatach emisyjnych i giełdzie, na której "korzystają Niemcy". Nic się nie zgadza

Protesty rolników wywołane m.in. napływem produktów rolnych z Ukrainy i założeniami Europejskiego Zielonego Ładu były jednym z głównych tematów spotkania prezesa PiS Jarosława Kaczyńskiego z sympatykami partii w Śniadowie w województwie podlaskim 9 marca 2024 roku. Prezes krytykował zamysł Europejskiego Zielonego Ładu, czyli osiągnięcie neutralności klimatycznej w Unii Europejskiej do 2050 roku. Przekonywał, że jednym z założeń tego programu odnoszącym się do rolnictwa jest objęcie tej branży systemem handlu uprawnieniami do emisji dwutlenku węgla, czyli EU ETS. "Zielony Ład to jest także próba wprowadzenia tych ograniczeń odnoszących się do metanu i do CO2 także do rolnictwa. To by oznaczało zupełną ruinę rolnictwa, kompletną" - mówił Kaczyński. "Nawet przy dobrych cenach, bo to są naprawdę wysokie opłaty i one do tego jeszcze zostały skierowane na giełdę" - kontynuował. Dalej twierdził:

Prezes PiS zawarł w tej wypowiedzi dwie tezy: że giełdę handlu uprawnieniami do emisji CO2 zlokalizowano w Lipsku, by korzystali na tym Niemcy; że giełdowy system sprzedaży uprawnień sprawia, iż ich ceny stale rosną. Obie tezy nie odpowiadają faktom.

Żeby zrozumieć, jak działa giełda w systemie handlu emisjami, trzeba wyjaśnić, czym jest ETS (z ang. Emission Trading System). Celem polityki klimatycznej Unii Europejskiej jest ciągłe zmniejszanie emisji dwutlenku węgla, tak by w 2030 roku kraje członkowskie emitowały o 55 proc. CO2 mniej w stosunku do 1990 roku (założenie programu "Fit for 55"). Natomiast w 2050 roku Unia Europejska ma się stać neutralna klimatycznie, czyli emitować tyle dwutlenku węgla, ile sama jest w stanie pochłaniać. Ważnym środkiem do osiągnięcia tych celów jest system ETS, opierający się na zasadzie "kto emituje, ten płaci".

Zakłada on, że przedsiębiorstwa z branż, które emitują szczególnie dużo CO2, muszą kupować uprawnienia do takiej emisji. Celem jest uwzględnienie kosztu emisji CO2 w produkcji energii czy innych produktów przemysłowych. Ma to skłonić przedsiębiorstwa do szukania mniej emisyjnych i bardziej ekologicznych alternatyw, których koszt - również przez brak obowiązku kupowania uprawnień do emisji CO2 - będzie mniejszy.

Obecny system ETS, tzw. ETS 1, obejmuje wyłącznie przedsiębiorstwa wytwarzające energię elektryczną, produkujące i przetwarzające metale, przemysł mineralny, papierniczy i chemiczny. W 2027 lub 2028 roku zacznie obowiązywać tzw. system ETS 2, który obejmie także transport drogowy, żeglugę i budownictwo. Jarosław Kaczyński stwierdził, że Europejski Zielony Ład to próba rozszerzenia systemu ETS także na rolnictwo - to nieprawda. Jak wyjaśnialiśmy w Konkret24, taki pomysł został już raz odrzucony i dotychczas Unia Europejska nie przedstawiła konkretnych planów w tej kwestii.

CZYTAJ WIĘCEJ W KONKRET24: Rolnik zapłaci za emisję gazów przez krowę, świnię, kurę? KE: nie ma takich planów

W branżach objętych już ETS-em mechanizm działa następująco: każda firma-emitent musi przedstawić uprawnienie na każdą tonę wyemitowanego dwutlenku węgla. Uprawnienia można pozyskać z dwóch pul. Pierwsza, tzw. darmowa, jest skierowana głównie do przedsiębiorstw narażonych na tzw. ucieczkę emisji. Jak tłumaczył w rozmowie z Konkret24 Tobiasz Adamczewski z Fundacji Forum Energii, przemysł narażony na ucieczkę emisji to ten, który konkuruje z firmami spoza Unii Europejskiej. Firmy z tego sektora dostają więc przynajmniej część uprawnień za darmo, żeby uchronić je przed przeniesieniem produkcji konkretnych produktów, np. stali czy cementu, do krajów spoza UE, które nie ponoszą kosztów systemu ETS. Te darmowe uprawnienia są co roku rozdzielane przez Komisję Europejską.

Druga, większa pula uprawnień to tzw. pula aukcyjna dostępna na giełdzie. Tę pulę dzieli się między państwa członkowskie według udziału ich emisji z lat 2005-2007. Państwa sprzedają następnie swoje uprawnienia na aukcjach, gdzie mogą kupić je przedsiębiorstwa emitujące dwutlenek węgla.

Gdy tworzono system ETS, w listopadzie 2011 roku, 24 kraje członkowskie zawarły porozumienie z Komisją Europejską, na podstawie którego upoważniły tę instytucję do reprezentowania ich w czynnościach prawnych związanych z handlem uprawnieniami do emisji CO2, w tym do wyboru platformy aukcyjnej. W 2012 roku KE zdecydowała, że uprawnienia będą sprzedawane i kupowane za pośrednictwem giełdy energii EEX z siedzibą w Lipsku we wschodnich Niemczech. Od tamtej pory podpisano już trzy umowy, z których obecna obowiązuje do 2025 roku. W międzyczasie do grupy państw, które razem sprzedają swoje uprawnienia na niemieckiej giełdzie, dołączył nowy kraj członkowski - Chorwacja.

W kontekście wypowiedzi Jarosława Kaczyńskiego ciekawy jest jednak fakt, że ten system handlu uprawnieniami nie dotyczy dwóch krajów - Niemiec i Polski - które korzystają z tzw. klauzuli opt-out, choć w różny sposób. Niemcy korzystają z giełdy EEX jako własnej krajowej platformy i organizują na niej własne aukcje uprawnień. Sytuacja Polski jest jeszcze bardziej oryginalna.

Otóż nasz kraj jako jeden z trzech (poza Niemcami i Wielką Brytanią, która do wyjścia z UE korzystała z giełdy w Londynie) na starcie systemu ETS zagwarantował sobie prawo sprzedaży uprawnień na krajowej platformie aukcyjnej. W Polsce działa taka platforma - Towarowa Giełda Energii (choć formalnie platforma musiałaby zostać wybrana w drodze przetargu). Mimo tego Polska wciąż nie skorzystała ze swojego prawa i stosuje klauzulę opt-out w inny sposób: sprzedaje swoje uprawnienia za pośrednictwem platformy EEX w Lipsku, ale na osobnych aukcjach. Jak wyjaśniał w 2019 roku portal Wysokienapiecie.pl, dzięki temu Polska jako państwo nie płaci za aukcje, a zamiast niej opłaty ponoszą przedsiębiorstwa kupujące uprawnienia do emisji. "W przypadku polskich aukcji jest to 3 euro za każde tysiąc jednostek (jedno uprawnienie EUA to jedna tona CO2)" - podano.

Czy te 3 euro płacone za aukcję każdego tysiąca polskich uprawnień do emisji potwierdza tezę Jarosława Kaczyńskiego, że UE wybrała giełdę w Lipsku, by skorzystali na tym Niemcy? Nie do końca. To, że platforma ma siedzibę w Niemczech, nie oznacza, że należy do Niemców. Jak informuje na swojej stronie właściciel giełdy EEX - spółka Deutsche Boerse - w 2022 roku większość udziałów mieli w niej akcjonariusze z Ameryki Północnej (36 proc.), następnie z Wielkiej Brytanii (24 proc.), innych krajów (22 proc.), dopiero na czwartym miejscu są akcjonariusze z Niemiec (18 proc. udziałów).

O pomysł przejścia na polską platformę aukcyjną zapytaliśmy Marcina Kowalczyka, specjalistę ds. polityki klimatycznej w WWF Polska. Wspomina, że taką możliwość wywalczył rząd Platformy Obywatelskiej i PSL, ale "niestety nie zdołał on dokończyć organizacji do końca swojej kadencji w 2015 roku". - Zaś następcy nawet nie próbowali kontynuować projektu i pozostawili status quo - dodaje. Następcy, czyli rząd Zjednoczonej Prawicy.

Prezes PiS stwierdził też, jakoby "mechanizm giełdowy prowadzi do tego, że ceny stale rosną i one będą przynajmniej do pewnego bardzo wysokiego poziomu rosły".

Komentując te słowa, Marcin Kowalczyk z WWF tłumaczy, że choć w samym systemie ETS zawarto rozwiązania, które w założeniu miały wymuszać wzrost cen, to giełdowe prawa podaży i popytu sprawiają, że ceny bynajmniej stale nie rosną. - System ETS miał co do zasady wymusić reformy, czyli koszty uczestnictwa w systemie ETS miały być wyższe niż koszty przekształcania swoich instalacji na mniej emisyjne. To jest zasada stworzona przy zaraniu ETS-u. Dodatkowo podaż, czyli liczba uprawnień do emisji w systemie, z czasem maleje i to w założeniu powinno wymuszać wzrost cen. Jednak nie jest tak, że one stale rosną. Na przykład w tym momencie ceny są poniżej 60 euro, podczas gdy w 2023 roku sięgały nawet 100 euro - mówi ekspert.

To prawda: 12 marca 2024 roku cena jednego uprawnienia wynosiła 57 euro. Wyjątkowo tanie uprawnienia do emisji były w lutym tego roku - cena spadła do 54 euro, czyli najniższego poziomu od trzech lat. Była to odwrotna sytuacja od tego, co działo się rok wcześniej: w lutym 2023 roku ceny uprawnień do emisji przekroczyły granicę 100 euro po raz pierwszy od startu systemu ETS.

Marcin Kowalczyk, mówiąc o obecnych cenach uprawnień poniżej 60 euro, komentuje:

I wyjaśnia, skąd takie wahania: - Ceny zależą chociażby od tego, jaki jest popyt przedsiębiorstw na uprawnienia w danym roku. A ten popyt jest niższy, na przykład jeśli w jakimś kraju gospodarka spowalnia, ponieważ emisje spadają i tych uprawnień trzeba kupić mniej. A niższy popyt wpływa na obniżenie ceny. Tak samo, jeśli jest słoneczne lato i fotowoltaika bije kolejne rekordy produkcji energii, a do tego dochodzi energia z wiatru - wtedy potrzeba mniej energii z węgla, który emituje szczególnie dużo CO2. Znowu popyt maleje i ceny uprawnień mogą spadać - tłumaczy Marcin Kowalczyk. - Oczywiście trzeba też obserwować czynniki, które mogą wpłynąć na wzrost cen, na przykład zapowiedzi nowych celów redukcji emisji w 2040 roku. Może to mieć takie konsekwencje, że niektóre przedsiębiorstwa już teraz kupią sobie uprawnienia na zapas, bo te nie wygasają z czasem. Większy popyt na uprawnienia zwiększy jego cenę - dodaje.

Na koniec trzeba przypomnieć, że wpływy ze sprzedanych na giełdzie uprawnień zasilają budżety krajów członkowskich, w tym Polski. Jak podał portal Businessinsider.com.pl, w ciągu 10 lat obowiązywania działania systemu ETS (2013-08.2023) polski budżet zarobił na sprzedaży uprawnień do emisji CO2 już prawie 90 mld zł (dane giełdy EEX i Ministerstwa Finansów), w tym aż 75 mld zł wpłynęło w ciągu ostatnich trzech lat. Według unijnych dyrektyw co najmniej połowę dochodów ze sprzedaży uprawnień na aukcjach trzeba przeznaczyć na cele związane z klimatem i energią.

Podsumowując: nie jest prawdą, że handel uprawnieniami do emisji CO2 odbywa się na giełdzie w Lipsku, "żeby Niemcy na tym skorzystali", nie jest prawdą, że mechanizm giełdowy prowadzi do tego, że ceny stale rosną. Ceny zależą od popytu i podaży, a w ostatnim czasie są najniższe od lat. A Polska może przenieść handel uprawnieniami na krajową platformę aukcyjną, tylko z tej opcji po prostu nie korzysta.